چند سالی می‌شود تلویزیون به یکی از نیازهای اولیه و اساسی هر خانواده‌ای تبدیل شده است و اگر نباشد یا خدای ناکرده خاموش باشد، فقدانش با تمام وجود احساس می‌شود.

تلویزیون کاربردهای فراوانی دارد و به عنوان اولین تفریح شناخته شده در دسترس کودکان به شمار می‌آید. به‎ویژه حالا که دیگر از حیاط‎‏ بزرگ خانه‌های ویلایی و بازی‌های گروهی بچه‎ها خبری نیست، تلویزیون و برنامه‌های متنوع‌اش به‎عنوان دوست همیشگی کودکان اهمیت زیادی دارد. این محبوبِ خانواده‎های ایرانی، نقش مهم و تعیین‎کننده‌ای در تربیت، رشد ذهنی و اجتماعی، نوع برخورد و تصویر آینده کودکان دارد بنابراین برای همین باید به نیازهای کودک مثل افزایش آگاهی در زمینه‎های گوناگون، تشویق به کارهای خوب با نمایش دادن مهربانی، سخاوت، ترویج و آموزش ارزش‎های اجتماعی، معرفی روش‎‏های دوست‎یابی و حفظ دوستی، ایجاد حس مسئولیت در کودکان و جلوگیری از رفتار خودخواهانه آن ها پاسخ مناسب بدهد اما آیا واقعا همه برنامه‌های تلویزیون در کشورمان به این نیازها پاسخ می‌دهند؟ در پرونده امروز، به کمک یک روان‎شناس محتوای چند برنامه تلویزیونی را برای مخاطب کودک بررسی کرده‎ایم.

گفت‎وگو با «هانیه وزیرپناه» مشاور کودک، درباره کودک و برنامه‎های تلویزیون ایران:

تماشای تلویزیون به‎شرط همراهی والدین

وزیرپناه، کارشناس‎ارشد روان‎شناسی تربیتی و متخصص سایکودرام (هنر درمانی)، پنج برنامه پرمخاطب تلویزیونی را مرور می‎کند؛ او با نگاهی مختصر به هر برنامه، توضیح می‎دهد که برای مخاطب کودک مناسب است یا خیر؟

چه برنامه‎ای؟ خندوانه بچه‎ها ببینند؟ ببینند ولی با حضور والدین

خندوانه برای مخاطب بزرگ سال، طراحی و برنامه‎ریزی شده‎است، هرچند سازندگانش می‎دانند مردم خندوانه را خانوادگی می‎بینند.

برنامه خیلی خوبی است اما وقتی فرض مخاطب بزرگ سال وجود دارد، حرف‎ها و موقعیت‎های نامناسب برای کودکان ناگزیر است. به همین دلیل حتی نشستن کودکان پای چنین برنامه‎ای که تاثیر مثبت آن در روحیه فرد انکارشدنی نیست، به حضور والدین نیاز دارد. منظورم از همراهی پدرومادرها با کودکان هنگام تماشای تلویزیون این است که مثلا اگر کمدین‎ها در این برنامه شوخی کردند که مناسب بچه ها نبود یا حرف نامربوطی زدند یا کسی را مسخره کردند، لازم است والدین درباره‎اش با فرزندشان حرف بزنند. باید یادآوری کنم که خندوانه، برنامه تاثیرگذاری است؛ در برهه‎ای که همه‎جا پر از موج منفی است، انرژی مثبتی را وارد خانه‎ها می‌کند. خانواده‎ها می‎خواهند شب‎ها یکی دو ساعتی کنار هم، پای تلویزیون استراحت کنند و در میان سریال‎های پر از درد و غم، شادی خندوانه غنیمت است.

چه برنامه‎ای؟ سریال‎ها بچه‎ها ببینند؟ نه

بیشتر سریال‎هایی که اکنون از تلویزیون پخش می‌شود برای مخاطب کودک افتضاح‎اند و دیدن‎شان حتی کنار بزرگ ترها هم توصیه نمی‎شود. یا موضوع‎شان طلاق، خیانت، دزدی و اختلاس است یا رفتارهای بدی نشان می‎دهند؛ در سریال‎های کمدی، شخصیت‎ها راحت به هم فحش می‎دهند و به شوخی یا جدی همدیگر را کتک می‎زنند. اگر گزینه در دسترس بودن اطلاعات و امکانات، وجود نداشت با قاطعیت می‎گفتیم دیدن سریال‎ها برای بچه‎های زیر 15سال ممنوع است اما حالا اگر فرزندمان، آن‎ها را در خانه نبیند ممکن است در مدرسه درباره‎شان چیزهایی بشنود؛ پیشنهاد من این است که پدرومادرها در ساعت پخش سریال‎ها، برنامه سرگرم‏کننده جایگزینی داشته‎باشند. اگر فرزندتان، درباره سریالی کنجکاو شد می‎توانید بگویید«اگه وقت شد با هم می‎بینیمش». بازخورد آنی والدین هنگام دیدن سریال‎ها هم مثل بقیه برنامه‎های بزرگ‌سالانه کمک‎کننده است. اگر پدرومادرها خودشان اصرار به دیدن آن‎ها دارند، در غیاب فرزندشان این کار را بکنند. آموزش‎های تصویری مخرب در سنین پایین، با شدتی ته‎نشین می‎شود که جبرانش زمان و انرژی زیادی می‎برد.

چه برنامه‎ای؟ مسابقه برنده باش بچه‎ها ببینند؟ بدون حضور والدین اشکالی ندارد

برنده ‎باش، برنامه‌ای مخصوص بزرگ سالان است. دیدنش برای بچه‎های 6-5 ساله، نه لزومی دارد و نه اصلا جذابیتی اما تفکر اشتباهی در جامعه ما رایج شده‎است که فکر می‎کنیم باید از بچه‎ها، دانشمندان همه‎چیزدان بسازیم و از کودکی شروع می‎کنیم به یاد دادن و یاد دادن. در چنین جوی، بعضی پدرومادرها، فرزندشان را به دیدن برنامه‎هایی مثل برنده‎باش، تشویق می‎کنند. لازم است از خودمان بپرسیم اطلاعاتی مثل این‎که رئیس‎جمهور فلان کشور چه کسی است، به چه درد بچه‎ها می‎خورد؟ برای آموزش دادن به بچه‎ها، به‎جای پر کردن ذهن‎شان با اطلاعات عمومی به‎دردنخور می‎توانیم بازی‎های خلاقانه طراحی کنیم. برای کودکان‎ در سن دبستان تا حدود 12سالگی، آموزش اطلاعات عمومی، موضوعیت پیدا می‎کند. کودکان در این سن می‎توانند مسابقه‎هایی مثل برنده‎باش را ببینند؛ البته براساس اشتیاق خودشان نه اصرار والدین. چون سوالات این برنامه، از نوع سوالات بسته است و تا جایی که من دیده‎ام محتوای حساسیت‎برانگیزی هم ندارد و برای دیدنش به حضور والدین نیازی نیست.

چه برنامه‎ای؟ محله گل‎وبلبل بچه‎ها ببینند؟ بله، با نظارت دورادور والدین

بین برنامه‎های‎ کودک امروز، «محله گل‎وبلبل» برنامه جالبی است، بار آموزشی دارد و خوشبختانه به شیوه ایرانی ساخته شده‎است. این برنامه، ذهن کودکان را به سمت مفاهیم مثبتی هدایت می‎کند اما از یک اصل مهم، غفلت کرده و آن «توضیح چرایی» است. بچه‎ها با جمله‎هایی مثل «با دوستت دعوا نکن» یا «دروغ گفتن، بد است» قانع نمی‎شوند و نیاز به استدلال دارند. به همین دلیل، حتی در برنامه‎ای که برای کودکان ساخته شده‎است هم به حضور والدین نیاز داریم؛ با این تفاوت‎که در برنامه‎های بزرگ‌سالانه، واکنش لحظه‎ای پدرومادرها را لازم داریم و این‎جا حضور والدین باید از نوع نظارت از راه دور و جلب همفکری کودک باشد. بچه‎ها بعد از دیدن برنامه‎ای، در فاصله پنج تا 10 روز علایم تاثیرگذاری از آن را نشان می‎دهند؛ مثلا در رفتارشان می‎بینیم که از شخصیت کارتونی تقلید می‎کنند بنابراین اگر هنگام یا بعد از دیدن برنامه‎ای، علایم گنگ یا تاثیرپذیری در فرزندمان دیدیم باید با او درباره‎‎اش گفت‎وگو کنیم و این گفت‎وگو بهتر است از نوع سوال‎های جهت‎دار باشد؛ «چی شد که فلانی این کار را کرد؟ به نظرت چه حسی داشت؟». توپ را توی زمین خودش می‎اندازیم و در درگیری ذهنی‎اش به او کمک می‎کنیم.

چه برنامه‎ای؟ آگهی‎های تلویزیونی بچه‎ها ببینند؟ ببینند ولی با حضور والدین

عناصری مثل موسیقی، استفاده از رنگ و تنوع در آگهی‎های تبلیغاتی، حتی نوزادها را هم جذب می‎کند بنابراین علاقه کودکان به دیدن آن‎ها طبیعی است. ویژگی بارز آگهی‎های بازرگانی، تشویق به مصرف‎گرایی است هرچند بعضی‎های‎شان این‎روزها پیام‎های مثبت رفتاری و اخلاقی را هم منتقل می‎کنند. جذابیت و گوناگونی‎‎ تبلیغات خلاقیت بچه‎ها را درگیر می کند و سوالاتی هم در ذهن آن‎ها شکل ‎می‌گیرد: «ما چرا این وسیله رو نداریم؟» و این سوال، گاهی به اصرار برای داشتن چیزی خاص منجر می‎شود. پدرومادرها معمولا برای این‎که فرزندشان را از این موضوع منصرف کنند، می‎گویند «پول نداریم» یا «الان نمی‎تونیم بخریمش». ما اجازه نداریم کودکانِ زیر هشت‎سال را قاطی زندگی بزرگ سالانه‎مان کنیم. آموزش صرفه‎‎جویی به‎صورت غیرمستقیم به بچه‎ها خوب است اما جملاتی مثل «پول نداریم» بچه را وارد فضای استرس‎زایی می‎کند؛ او فکر می‎کند پس «ما بدبختیم. از خونه‎ می‎اندازن‎مون بیرون. ما می‎میریم»! درعوض والدین می‎توانند مثلا دربرابر اصرار فرزندشان به داشتن اسباب‎بازی جدید، به او بگویند: «برو اسباب‎بازی‎هات رو بشمار. خب به نظرت کدوم یکی شبیه چیزیه که توی تلویزیون دیدی؟ چرا باید اون رو داشته‎باشیم؟ چی کار می‎کنه؟». والدین همچنین به‎دلیل مشغله‎های فراوان، بعضی وظایف‎شان را فراموش کرده‎اند؛ قبلا پدرومادرها خیلی از اسباب‎بازی‎ها را با کاغذ، چوب و مقوا برای فرزندشان می‎ساختند. حباب‎سازِ امروزی، همان ظرف آب و مایعی است که با آن حباب درست می‎کردیم.