40 سال 40 آلبوم؛ عنوان پروژه‌ای است که از چندی پیش در خبرگزاری تسنیم آغاز کرده‌ام تا به بررسی 40 اثر برگزیده در طول چهار دهه گذشته بپردازم. این پروژه 40 آلبوم برگزیده در ژانرهای مختلف را بازمعرفی و بررسی می‌کند. برای بررسی هر آلبوم سراغ آهنگساز، خواننده یا یکی از نوازندگانِ اثر یا شاید تهیه کننده‌ی آن خواهیم رفت. اگر هیچ کدام از این‌ها در دسترس نباشند، سراغ دیگر موزیسین‌ها یا پژوهشگران می‌رویم تا از دیدگاه آنها با آلبوم مورد نظرمان آشنا شویم.

در اینجا می‌خواهیم آلبوم «شورانگیز» را بازمعرفی و بررسی کنیم. آلبومی به آهنگسازی حسین علیزاده و خوانندگی شهرام ناظری. اثری که نوازندگانش از اعضای گروه «شیدا» و «عارف» بودند. «شورانگیز» در دوران خودش اثری پیشرو بوده و هنوز هم مرجعی برای آهنگسازان، نوازندگان، خوانندگان و البته مخاطبان موسیقی ایرانی است.

برای آشنایی بیشتر با این اثر با ارشد تهماسبی هم‌کلام شدیم. تهماسبی از نوازندگان آلبوم «شورانگیز» بوده است. تهماسبی آثار بسیاری در کارنامه دارد که مولف‌شان بوده است. او در سال‌های گذشته از اجراهای صحنه‌ای دور شده و بیشتر تمرکزش را بر روی پژوهش گذاشته است. در ادامه متن صحبت‌های ارشد تهماسبی درباره آلبوم «شورانگیز» را می‌خوانید:

نخستین کنسرت تاریخ جمهوری اسلامی

ارشد تهماسبی: همانطور از عنوان این آلبوم برمی‌آید، این اثر برای اعضای گروه «شیدا» و «عارف» که در این آلبوم مشارکت داشتند، شورانگیز بود. بعد از تعطیلی کانون چاووش و غیبت چند ساله علیزاده و بازگشتش به ایران؛ این اثر به نوعی تجدید بیعتی شد میان یاران قدیمی که دوستان با شوق کنار هم جمع شدند.

کنسرت‌هایی که در آن زمان با محوریت اثر «شورانگیز» برگزار کردیم، نخستین کنسرت در تاریخ جمهوری اسلامی ایران بود. البته پیشتر هم اجراهایی در تالار وحدت برگزار می‌شد، اما آن اجراها به صورت ارگانی بود و هرگز بلیت‌فروشی نداشت.

آن زمان در موسیقی ایران هیچ کنسرتی وجود نداشت. موسیقی در سالن ها به صورت مناسبتی اجرا میشد و بلیت فروشی وجود نداشت. موسیقی پاپ هم ممنوع بود. مخاطب موسیقی فقط می‌توانست به موسیقی کلاسیک رو بیاورد.

شب‌ها دم تالار وحدت می‌دیدیم که مردم تمام طول شب را آنجا به سر می‌بردند تا صبح بتوانند بلیتِ کنسرتِ شبِ بعد را بخرند. بسیاری از مخاطبان از شهرستان می‌آمدند. نیمه پاییز بود. سماور و پتو با خود داشتند تا شب را به خوبی سر کنند. برای اولین بار بود که برای یک اجرای موسیقی صداوسیما آمد و فیلمبرداری کرد. همه‌ی این‌ها باعث شد که «شورانگیز» آغازگر فصلی تازه در موسیقی ایران باشد.

تاریخ کنسرت‌های شورانگیز

کنسرت‌ها را پاییز 1367 در تالار وحدت برگزار کردیم. تاریخ دقیق اجراهایمان به این شرح بود:

سه شب 24 تا 26 مهر سه شبِ نخست را به صحنه بردیم و سه شب دیگر 29 تا اول آبان برگزار شد. ساعت شروع کنسرت‌ها 18:00 در تالار وحدت بود.

قیمت بلیت‌ها 150 تومان (1500 ریال) بود. بلیت‌های هر شب رنگ خاصِ خودش را داشت. روی بلیت‌ها نوشته بود تالار وحدت برنامه ایرانی.

رنگ بلیت روز 24 مهر، آبی بود.

ناظری، تعریف و کامکار خوانندگان شورانگیز بودند

آن زمان آقای علیزاده خانه‌ای در خیابان واعظی در تجریش خریده بود. آپارتمانی بود که دری جدا داشت. تمرین‌ها آنجا برگزار می‌شد. یادم نیست اول اثر را ضبط کردیم یا اینکه اول کنسرت‌ها را برگزار کردیم؛ فکر کنم اول اثر را ضبط کردیم.

آنچه به عنوان آلبوم «شورانگیز» منتشر شد در استودیو بل در خیابان لارستان ضبط شد و حسن عسگری صدابردار بود.

بنا بود که کنسرت «شورانگیز» را به مدت شش شب برگزار کنیم. ناظری گفت من نمی‌توانم شش شب بخوانم. ما در فاصله دو شب تعطیلیِ کنسرت‌ها با آقای صدیق تعریف تمرین کردیم تا سه شب دوم را صدیق تعریف بخواند. در دو روز تمرین با تعریف توانستیم او را آماده کنیم.

در نهایت سه شب ناظری و سه شب صدیق تعریف خواننده بود. اجرای تعریف فقط در کنسرت‌ها بود و ضبط نشده است.

کنسرت «شورانگیز» سه بخش بود. در بخش اول علیزاده «ترکمن» را اجرا می‌کرد. این بخش تکنوازی سه‌تار بود که با استقبال بسیاری همراه شد.

بخش دوم اجرا در دستگاه شور بود که همان دونوازی من و علیزاده هم در آنجا هست. در این بخش بیژن تصنیف «بیا ساقی» را می‌خواند.

قسمت سوم که اصلی ترین قسمت بود ساز و آوازها و تصنیف‌ها اجرا می‌شد که ناظری خواننده بود.

در آلبومی که منتشر شده خوانندگی بیژن و صدیق نیست و کل آلبوم با صدای شهرام ناظری ضبط شده است.

آلبوم «شورانگیز» با اجتهادی که علیزاده در عرصه موسیقی داشت سروصدای زیادی به پا کرد. تا ماه‌ها بعد هر جا می‌رفتیم مرتب با کسانی مواجه می‌شدیم که از کنسرت تعریف می‌کردند. حدود شش هزار نفر در آن شب‌ها کنسرت را می‌دیدند. صندلی خالی نداشتیم و بسیاری از مردم ایستاده کنسرت را می‌دیدند.

ماجرای آن دونوازیِ معروف

در این آلبوم یک دونوازی تار اجرا شده که طرحش از علیزاده بود و افتخارش نصیب من شد که با ایشان همنوازی کنم. برای اجرای این قطعه به صورت جداگانه خیلی تمرین می‌کردیم. برای اینکه حسم با علیزاده مطابق شود گاهی پشت به هم می‌نشستیم و قطعه را اجرا می‌کردیم تا زمانبندیمان یکسان شود.

دوران تمرین‌ها، ضبط و برگزاری کنسرت‌های این آلبوم بسیار خاطره انگیزی بود. ما به شوق آمده بودیم بعد از پراکندگی‌مان. شش ماه تمرین داشتیم و بعد هم چند اثر دیگر با همین گروه ضبط کردیم.

خاطره:

یادم هست که قرار بود در زمان تمرین‌ها و در زمان استراحت شیرینی بخوریم. شیرینی فروشی به نام «چرک» سر کوچه بود که بچه‌ها به نوبت از آنجا شیرینی می‌خریدند. سماواتی بر روی یک یونولیت نوشته بود که در هر روز شیرینی خریدن نوبت کیست. علیزاده مشمول شیرینی خریدن نمیشد و همیشه از خانه‌اش چای می‌آورد.

راز و نیاز، صبحگاهی و یادیار مهربان را همان گروه اجرا کرد

حاصل آن جمع شدن دور هم و البته تمرین‌های بسیار آلبوم‌های دیگری هم بود. آلبوم «راز و نیاز» را همان زمان با صدای علیرضا افتخاری ضبط کردیم. در ادامه هم آلبوم «صبحگاهی» با صدای محسن کرامتی ضبط شد.

بعد از آن هم «یاد یار مهربان» با آهنگسازی فرهاد فخرالدینی را ضبط کردیم. خواننده این اثر زنده یاد کاوه دیلمی بود. در آلبوم «یاد یار مهربان» طرح‌هایی وجود داشت که شجریان و مشکاتیان دعوت شوند اما در نهایت به سرانجام نرسید. در این آلبوم علیزاده سرپرست گروه بود.

برای اجرای هر کدام از این آلبوم‌ها اعضای گروه تغییر می‌کردند. مثلا آقای مشکاتیان کنسرت داشت و چند نفر از بچه‌ها را خبر می‌کرد و امکان حضور آنها در دو جا نبود. به همین دلیل در زمان‌های مختلف اعضای گروه تغییر می‌کرد.

خوانندگان اصلی ما در «چاووش» ناظری و شجریان بودند. همان طور که علیزاده برای تشکیل گروه به نوازندگان چاووش مراجعه می‌کند برای خوانندگی هم به ناظری و شجریان مراجعه می‌کرد. صدیق تعریف با اینکه در چاووش عضو نبود اما آنجا رفت و آمد داشت.

موافق جمع شدنِ دوباره دوستان نیستم

به هیچ وجه با جمع شدنِ دوباره‌ی هنرمندان آن زمان گِردِ هم موافق نیستم. همان دوستان اگر امروز جمع شوند حاصل کار چیزی با آن حس و احساس نخواهد بود. آن مقطع می‌طلبید که همدل و یگانه و با شوق تمام بنشینیم و تمام وقتمان را معطوف آن کارها بکنیم. به هیچ وجه به تجمع دوباره اعتقاد ندارم.

البته از نظر سمبلیک ممکن است تاثیری روی جامعه بگذارد. علیزاده یک بار این کار را کرد و گروه «دوستی» را تشکیل داد و چند نفر از قدیمی‌ها را دور هم جمع کرد اما موج جدیدی ایجاد نشد. از نظر سمبلیک تاثیر روانی دارد اما حاصل کار آن برداشت از آلبوم «شورانگیز» نخواهد شد.

آن زمان شوق داشتیم که همه چیز به بهترین نحو انجام شود. طرح جلد آلبوم «شورانگیز» را به کریم نصر و احمد وکیلی سفارش دادم و درنهایت بهرام دبیری طرح جلد «شورانگیز» را داد.

ماهور کارش را با شورانگیز آغاز کرد

«شورانگیز» نخستین بار به صورت کاست و از سوی انتشارات ماهور منتشر شد. تیراژ دقیقش را نمی‌دانم اما یکی از بیشترین تیراژها را داشته است.

موسسه ماهور که تازه بنیاد گذاشته شده بود با شورانگیز کارش را آغاز کرد. در سالن بزرگ موسسه ماهور ویترین‌های زیادی تعبیه شده بود تا در آینده آثار مختلفی آنجا قرار گیرد. اما آن زمان تنها یک اثر منتشر کرده بود که آن هم «شورانگیز» بود.

100 نسخه از شورانگیز را کنار هم داشت. این موسسه انتشار کتاب‌هایش را هم با انتشار کتاب «آثار درویش‌خان» شروع کرد که اثر من بود.

امروز موسسه ماهور حداقل هزار عنوان آلبوم و کتاب دارد.

کار کردن با خواننده را برنمی‌تابم

این سال‌ها فعالیت‌های اجرایی‌ام را کم کرده‌ام. حواشیِ برگزاری کنسرت را برنمی‌تابم. به این نتیجه رسیده‌ام که با خواننده نمی‌توانم کار کنم. علاقه اصلی‌ام تحقیقات است که بیشتر وقتم صرف آن می‌شود.

برگزاری کنسرت باید از دلم بر بیاید. اگر احساس نیاز کنم حتما این کار را می‌کنم. امروز اما به صحنه فکر نمی‌کنم. شاید روزی دوباره به شوق بیایم و به صحنه بیایم. فعلا ذهنیتم این است که هیچ وقت به صحنه نروم.

اعضای گروه عارف و شیدا در آلبوم شورانگیز

پشنگ کامکار - تنبک، ارژنگ کامکار – دف و خواننده، محمد فیروزی - عود، جمال سماواتی - تار، فرخ مظهری - تار، زیداله طلوعی - تار، عبدالنقی افشارنیا – نی، ارشد تهماسبی – تار، علی‌اکبر شکارچی - کمانچه، اردشیر کامکار – کمانچه، سعید فرج‌پوری – کمانچه، حسین علیزاده – آهنگساز و نوازنده تار و سه‌تار.

بخش‌های آلبوم شورانگیز

بخش نخست:

آواز بیات ترک با تکنوازی حسین علیزاده

چهار مضراب

درآمد

قطعه‌ی شوریده

اجرای گروهی

همراه با آواز (درآمد، فیلی، شکسته، فرود)

غزل دگر باره بشوریدم

شعر از مولوی

مثنوی

ساز و آواز

غزل مرده بدم زنده شدم

شعر از مولوی

مجنون (بر اساس گوشه‌ی شهابی)

غزل مرا گویی که چونی

شعر از نظامی

تصنیف صبوح

غزل بیایید بیایید

شعر از مولوی

روی ب در دستگاه شور

تکنوازان

حسین علیزاده

ارشد طهماسبی

اردشیر کامکار

خزان

ساز و آواز : غزل درد عشقی کشیده‌ام ـ شعر : حافظ

شور انگیز: دونوازی تار(حسین علیزاده و ارشد طهماسبی)

تصنیف بیا ساقی