پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، موسیقی، ساز و آواز از اجزای جدانشدنی فیلم‌های ایرانی بود. اما پس از انقلاب و تا پایان دهه‌ی شصت حتی ساخت موسیقی برای تیتراژ فیلم‌ها هم با اما و اگر همراه بود. به همین دلیل نویسندگان و فیلمسازان ترجیح می‌دانند چندان سمت قصه‌هایی نروند که قرار باشد پای ساز و موسیقی را به فیلم‌هایشان باز کند. اما از دهه‌ی هفتاد به بعد کم کم ساخت فیلم با محوریت موسیقی وارد سینما شد. برخی از این فیلم‌ها از ماندگارترین آثار سینمایی تاریخ سینمای ایران هستند و قطعات موسیقی ساخته و اجرا شده برای آنها، همه در حافظه طرفداران سینما باقی‌مانده است. با هم ۱۱ فیلم از سینمای ایران که موسیقی یکی از کاراکترهای اصلی قصه‌ی آن ها است را مرور می‌کنیم.

۱. دلشدگان

کارگردان: علی حاتمی

بازیگران: امین تارخ، اکبر عبدی و سعید پورصمیمی

محصول: ۱۳۷۰

علی حاتمی پس از انقلاب اسلامی، به عنوان اولین کارگردان تصمیم گرفت با تلفیق سه داستان واقعی درباره ضبط قطعات موسیقی سنتی ایرانی در دوران سلطنت احمدشاه در استودیوهای شهرهای پاریس، لندن و تفلیس، فیلمنامه «دلشدگان» را بنویسد و سراغ یک فیلم موسیقی محور برود. این فیلم داستان یک تاجر ایرانی است که تصمیم می‌گیرد با هزینه خود، در میانه‌ی جنگ  جهانی اول چند نوازنده‌ی متبحر سنتی را به پاریس ببرد تا قطعاتی از موسیقی اصیل ایرانی را بر روی صفحه ضبط کنند و آن‌ها را از خطر فراموشی نجات دهند. البته همه چیز برای این نوازندگان خوب پیش نمی‌رود و گرفتار مشکلاتی می‌شوند که دارم قصه را شکل می‌دهد. اما مهم‌ترین ویژگی «دلشدگان» موسیقی و تصنیف‌هایی است که در آن اجرا می‌شود.

حسین علیزاده ساخت موسیقی و محمدرضا شجریان اجرای تصنیف‌های این فیلم را برعهده داشتند و پس از اکران «دلشدگان»، آلبومی شامل قطعات موسیقی فیلم، به همین نام منتشر کردند. در فیلم شخصیت طاهر با بازی امین تارخ خواننده‌ی تصنیف­ها است، اما به او اجازه‌ی لب‌خوانی ندادند. به همین دلیل نمای بسته در فیلم از خوانندگی او وجود ندارد. از مشهورترین تصنیف‌های این فیلم، قطعه‌ای به نام «دلشدگان» است با مطلع «ما  دلشدگان خسرو شيرين پناهيم» که شعر آن را فریدون مشیری سروده و در خاطره‌ی اکثر ایرانی‌ها ماندگار است.

۲. خواهران غریب

کارگردان: کیومرث پوراحمد

بازیگران: خسرو شکیبایی و افسانه بایگان

محصول: ۱۳۷۴

یکی از ژانرهای مهم و عامه پسند در سینمای جهان، فیلم های موزیکال است. اما در ایران پس از انقلاب هیچ فیلمی که تمام ویژگی های یک فیلم موزیکال را داشته باشد برای مخاطب بزرگسال ساخته نشده. بنابراین فیلم «خواهران غریب» جزو معدود آثاری است که تا حدودی به این ژانر نزدیک شده‌است. فیلمی که کیومرث پوراحمد آن را براساس یک داستان آلمانی مشهور که درباره دو خواهر دوقلو است، ساخته. قصه درباره جا به جایی دو خواهر و اتفاقاتی است که پس از آن می‌افتد. چون پدر این دخترها آهنگساز است، فیلم پر از قطعات موسیقی شاد، بازسازی شده و ماندگار است.

ناصر چشم آذر ساخت موسیقی این فیلم را برعهده داشت و روی بسیاری از شعرهای مهم حوزه‌ی کودک و نوجوان و کتاب های درسی مقطع ابتدایی مثل «باز باران با ترانه»، «ای نام تو بهترین سرآغاز»، «انار» و… موسیقی گذاشت که توسط گروه کر دختران نوجوان اجرا شد. این شیوه علاوه بر خود فیلم، به ماندگاری این اشعار نیز کمک غیرقابل انکاری کرد. اما مهم‌ترین قطعه فیلم «خواهران غریب» که در واقع در طی روایت داستان بیننده با مراحل ساخت آن هم همراه می‌شود، قطعه «مادر من» است. این ترانه که هم با صدای گروه کر و هم اجرای خسرو شکیبایی در فیلم ضبط می‌شود، پس از این فیلم بسیار مشهور و محبوب شد.

۳. پر پرواز

کارگردان: خسرو معصومی

بازیگران: شادمهر عقیلی، زیبا بروفه و مرجان شیرمحمدی

محصول: ۱۳۸۰

شادمهر عقیلی از آن دسته خواننده‌های پاپی بود که در ابتدای دهه‌ی هفتاد با وجود فضای بسته موسیقی آن سال‌ها، توانست از وزارت ارشاد مجوز انتشار آلبوم بگیرد و شهرتش باعث کشیده شدن او به سمت سینما نیز شد. سال ۸۰ خسرو معصومی براساس فیلمنامه‌ای که آن را به صورت مشترک با کیانوش عیاری نوشته بود، فیلمی به نام «پر پرواز» را جلوی دوربین برد. قصه این فیلم درباره خواننده‌ی جوانی است که برای گرفتن مجوز آلبوم‌هایش با مشکل روبرو می‌شود و تصمیم به مهاجرت می‌گیرد اما در نهایت از این کار پشیمان می‌شود.

شادمهر عقیلی به عنوان بازیگر اصلی این فیلم انتخاب شد و علاوه بر بازیگری، خواننده و نوازنده سازهای پیانو و ویلون در «پر پرواز» نیز بود. قطعات موسیقی این فیلم توسط محمدرضا چراغعلی ساخته شده و همزمان با اکران، در آلبومی به نام «پر پرواز»  منتشر شد. این فیلم و آلبوم موسیقی آن، از آثار پر فروش میانه دهه هفتاد بودند که از سوی نسل جوان بسیار مورد استقبال قرار گرفت. «پر پرواز» را همچنین می‌توان اولین فیلم با داستانی درباره یک خواننده در سینمای پس از انقلاب ایران دانست.

۴. هفت ترانه

کارگردان: بهمن زرین‌پور

بازیگران: لعیا زنگنه، سحر جعفری‌جوزانی و ایرج راد

محصول: ۱۳۸۰

چهارمین فیلم فهرست ما نیز با تلاش برای قرارگرفتن در ژانر موزیکال ساخته شده. بهمن زرین‌پور پس از سال‌ها فعالیت مستمر و موفق در تلویزیون به عنوان کارگردان، در ابتدای دهه‌ی هشتاد تصمیم گرفت برای اولین بار فیلم بلند سینمایی با فیلمنامه‌ای از خودش، به نام «هفت ترانه» بسازد. فیلمی عاشقانه که به دلیل قصه‌ی آن پر از صحنه‌های موسیقی و اجرای ترانه‌های مختلف است.

قصه این فیلم از جایی شروع می‌شود که رویا پس از اتمام تحصیلاتش در رشته موسیقی در شهر وین اتریش، به ایران باز می‌گردد و می‌خواهد اجرای قطعاتی را به صحنه ببرد. در این میان پسر و دختر جوانی نیز در گروه نوازندگان تحت سرپرستی رویا حضور دارند که دل بسته هم هستند. اما رویا با وجود اختلاف سن زیاد، عاشق این پسر نوازنده می‌شود و کار گروه موسیقی و زندگی‌اش تحت‌الشعاع این رابطه عاطفی قرار می‌گیرد. «هفت ترانه» در گیشه موفق نبود و منتقدان نیز آن را از نظر کیفی پایین‌تر از سریال‌های تلویزیونی ساخته زرین‌پور می‌دانستند. قطعات موسیقی این فیلم را کامبیز روشن روان، با ترانه‌هایی از یغما گلرویی ساخت که با صدای شروین نجفیان بازیگر تازه کار این فیلم اجرا شد.

۵. مکس

کارگردان: سامان مقدم

بازیگران: فرهاد آییش، گوهر خیراندیش و پگاه آهنگرانی

 محصول: ۱۳۸۳

در میان فیلم‌های موسیقی محور سینمای ایران، چند اثر توقیفی وجود دارد. «مکس» ساخته سامان مقدم اولین فیلم این گروه است. این فیلم کمدی که در تلاش برای رسیدن به ژانر موزیکال نیز است با فیلمنامه‌ای از پیمان قاسم‌خانی ساخته شد و شش سال در توقیف ماند. اما بلاخره اواخر دهه ۸۰ به اکران رسید و مورد استقبال مخاطب عام قرار گرفت. از آنجایی که داستان این فیلم درباره خواننده پاپ سطح پایین لس آنجلسی است که اشتباها به ایران دعوت می‌شود، بیشتر قطعات موسیقی اجرا شده در این فیلم در سبک کوچه بازاری و شش و هشت هستند و اشعار تاثیرگذار و ماندگاری در آن ها استفاده نشده. اما هنوز هم سکانس موزیکال اجرای فرهاد آییش در نقش مکس، برای مسولان وزرات ارشاد، یکی از خاطره‌انگیزترین سکانس‌های ساخته شده در سینمای ایران است.

انتخاب آییش برای بازی در نقش اصلی این فیلم با وجود همه ادا و اطوارهایی که لازمه این نقش است، یک انتخاب بسیار خوب بود که این فیلم را در ذهن مخاطب ماندگار کرد.

۶. سنتوری

کارگردان: داریوش مهرجویی

بازیگران: بهرام رادان، گلشیفته فراهانی و مسعود رایگان

محصول: ۱۳۸۵

سقوط و فسادی که در نتیجه شهرت به وجود می‌آید از مسایل همیشگی است که در حاشیه زندگی برخی هنرمندان وجود دارد. داریوش مهرجویی کارگردان صاحب نام سینما نیز در ساخت یکی از مهم‌ترین آثار کارنامه‌اش سراغ این موضوع رفت. «سنتوری» روایتگر خود ویرانگری شخصیتی به نام علی سنتوری است که با نواختن ساز و خوانندگی به شهرت می‌رسد، اما نمی تواند به درستی به زندگی‌اش ادامه بدهد، به دام اعتیاد می‌افتد و زندگی‌ کاری و خانوادگی‌اش متلاشی می‌شود. ما در فیلم کنسرت‌های علی سنتوری، میهمانی‌هایی که دعوت می‌شود و اجراهای خصوصیش را می‌بینیم که اردوان کامکار برای هر کدام از آن‌ها قطعه‌ی موسیقی مجزایی ساخته است.

از ویژگی‌های مهم این فیلم استفاده از صدای متفاوت محسن چاووشی، خواننده پاپ برای سکانس‌های خوانندگی علی سنتوری است. قطعه «سنگ صبور» چاووشی یکی از مشهورترین قطعاتی است که در این فیلم پخش شده. اما سرنوشت فیلم «سنتوری» چندان خوش نبود و پس از جلوگیری از اکران آن به دلایلی مثل نشان دادن صحنه‌های مصرف مواد مخدر، نسخه‌ای از فیلم به صورت گسترده قاچاق شد. در نهایت نیز ۴ سال پس از تولید، با مجوز انتشار ویدیویی، این فیلم در شبکه نمایش خانگی به صورت قانونی منتشر شد.

۷. میم مثل مادر

کارگردان: رسول ملاقلی‌پور

بازیگران: گلشیفته فراهانی، علی شادمان و جمشید هاشم‌پور

محصول: ۱۳۸۵

آخرین ساخته رسول ملاقلی‌پور که علاوه بر راویت سختی‌های زندگی جانبازان شیمیایی، سال‌ها پس از جنگ، مهر مادری را به شکلی تحسین برانگیزی به تصویر می‌کشد. «میم مثل مادر» زندگی یک زن جوان ویولونیست به نام سپیده را نشان می‌دهد که سال‌ها پیش در بمباران شیمایی شهرهای مرزی ایران به عنوان امدادگر حضور داشته و حالا پزشکان تشخیص می‌دهند که جنینش نقص بزرگی در دستگاه تنفسی خود دارد. به موازات درام دردناکی که در فیلم جریان دارد، سکانس‌های نوازندگی شخصیت سپیده با بازی گلشیفته فراهانی و تلاش او برای آموزش این ساز به فرزند کوچک معلولش، از تصاویر تاثیرگذار حضور موسیقی در یک اثر سینمایی است. همچنبن موسیقی و سرودی که در وصف مادر در سکانس‌های پایانی «میم مثل مادر» با آهنگسازی آریا عظیمی‌نژاد، اجرا می‌شود، از ماندگارترین قطعات است. این قطعه حالا نزدیک به دو دهه است به یکی از ترانه‌های محبوب برای روز مادر و قدردانی از جایگاه او تبدیل شده‌است.

۸. کسی از گربه‌های ایرانی خبر ندارد

کارگردان: بهمن قبادی

بازیگران: حامد بهداد

محصول: ۱۳۸۸

این فیلم جزو آثاری است که به صورت زیرزمینی و بدون هیچ‌گونه مجوز ساخت و نمایشی در ایران ساخته و به همین شکل نیز منتشر شده‌است. بهمن قبادی به همراه حسین مرتضائیان آبکنار و رکسانا صابری، فیلمنامه «کسی از گربه‌های ایرانی خبر ندارد» را نوشت و با حضور تنها یک بازیگر چهره یعنی حامد بهداد این فیلم را جلوی دوربین برد. دیگر بازیگران را نیز از میان خوانندگان زیرزمینی آن روزها انتخاب کرد، مثل اشکان کوشان‌نژاد و سروش لشکری، رپر مشهوری که بیشتر او را با نام هیچ‌کس می شناسند. داستان درباره دختر و پسری است که می‌خواهند یک گروه موسیقی تشکیل دهند و به جشنواره‌ای در اروپا خود را برسانند. آن‌ها هم‌ به دنبال نوازندگان و خوانندگان زیرزمینی هستند و هم از فردی به نام نادر که نقش آن برعهده حامد بهداد است، می‌خواهند تا برایشان پاسپورت جعلی مهیا کند.

به راه افتادن این دختر و پسر به همراه نادر در شهر، سر زدن به استودیوهای زیرزمینی و مواجهه با خوانندگان و نوازندگانی که در ساختمان‌های نیمه‌کاره یا گاوداری‌ها مشغول ضبط قطعات موسیقی خود هستند، تصویر ویژه و دیده‌نشده‌ای از موسیقی زیرزمینی ایران، در اواسط دهه هشتاد نشان داد که مورد تحسین جشنواره‌های خارجی قرار گرفت. «کسی از گربه‌های ایرانی خبر ندارد» پر است از موسیقی و ترانه در سبک‌های مختلف مثل راک، رپ، بلوز، جاز و…

۹. طهران تهران: اپیزود تهران سیم آخر

کارگردان: مهدی کرم‌پور

بازیگران: رضا یزدانی، طناز طباطبایی و رعنا آزادی‌ور

محصول: ۱۳۸۸

این فیلم در دو اپیزود «روزهای آشنایی» و «سیم آخر» ساخته شده. کارگردانی اپیزود اول بر عهده داریوش مهرجویی بود که به شیوه‌ای مستندگونه تعدادی از شخصیت‌ها در قالب یک تور یک‌روزه شهری به اماکن تاریخی شهر تهران سر می‌زنند. اما اپیزود دوم که مهدی کرم‌پور را به عنوان کارگردان در کنار خود داشت، درباره یک گروه موسیقی است که قرار است کنسرت اجرا کنند، اما هم از سوی ارشاد به مشکلات مجوز برمی‌خورند و هم هریک از اعضای گروه دچار مسایلی در زندگی خصوصی خود می‌شود که بر نتیجه کار گروه موسیقی اثر می‌گذارد. خواننده این گروه رضا یزدانی است که در نقش خودش در فیلم حضور دارد و ساخت موسیقی آن نیز برعهده کارن همایون‌فر است. قطعه «سیم آخر» که هم به عنوان اجرا در داستان فیلم قرار دارد و هم تیتراژ فیلم محسوب می‌شود، یکی از قطعات مشهور یزدانی است که با  ترانه‌ای از اندیشه فولادوند ساخته‌شده.

۱۰. نرگس مست

کارگردان: جلاالدین درَی

بازیگران: سعید پورصمیمی، مهدی پاکدل و میترا حجار

محصول: ۱۳۹۵

جلال‌الدین دری قصد داشت با ساخت این فیلم به بزرگان موسیقی ایران ادای دین کرده‌باشد. اما «نرگس مست» به دلیل زمان نامناسب اکران، یعنی دقیقا دو هفته پیش از همه‌گیری کرونا، نتوانست در گیشه دیده شود و بعدتر نیز در اکران آنلاین چندان مورد استقبال قرار نگرفت. داستان فیلم درباره مردی سالخورده به نام موسیو خاچیک است که سال‌های عمرش را صرف ساخت و تعمیر سازهای ایرانی کرده است. او شاگردانی دارد که هرکدام را در قامت یکی از بزرگان موسیقی اصیل ایرانی می‌بیند. سازنده‌ی موسیقی این فیلم مجید درخشانی است و چندتن از خواننده‌های جوان سبک موسیقی سنتی به جای شخصیت‌های فیلم آواز می‌خوانند.

از مهم‌ترین ویژگی‌های «نرگس مست» اجرای تصنیف‌های قدیمی و ماندگار موسیقی سنتی مثل آثاری از علی اکبر شیدا، عارف قزوینی، قمرالملوک وزیری و… در این فیلم است. البته با وجود گروه بازیگران خوب، اما فیلم از یک خیال‌پردازی جلوتر نرفته و نتوانسته آنطور که باید روایتی یک‌دست را بیان کند.

۱۱. مطرب

کارگردان: مصطفی کیایی

بازیگران: پرویز پرستویی، الناز شاکردوست محسن کیایی

محصول: ۱۳۹۷

فیلمی کمدی که داستان زندگی یک خواننده‌‌ی معروف پیش از انقلاب را در طول سال‌ها نشان می‌دهد. ابراهیم خوش سینه که پس از انقلاب به خوش‌لحن تغییر نام داده‌است. او که در سال ۵۷ تازه قدم‌های اولیه را در مسیر شهرت برداشته بوده، سال‌ها در آرزوی این باقی‌مانده که اجرایی عمومی داشته باشد. بلاخره دخترش با تلاش و وساطت رایزن فرهنگی ایران در ترکیه، می‌تواند شرایطی را فراهم کند تا پدر به استانبول برود و همراه یکی از خوانندگان زن مشهور ترک کنسرتی اجرا کند. اما حضور پسر خانواده در ترکیه اتفاقات دیگری را رقم می‌زند.

سکانس‌های ابتدایی «مطرب» که مربوط به پیش از انقلاب و اجراهای خانگی دهه‌ی شصت و هفتاد ابراهیم است و همچنین سکانس‌های پایانی که او موفق می‌شود به آرزویش برسد و در شهر استانبول به صحنه برود، صحنه‌هایی پر از موسیقی و آواز است. پسر ابراهیم نیز که رپر شده‌ در فیلم چند اجرا دارد و همه اینها «مطرب» را تبدیل به فیلمی تقریبا موزیکال و سرگرم کننده کرده که توانست به فروش خوبی در گیشه برسد.