دریا قدرتی پور: اگر گره چینی‌های سنگ‌های بیرونی که از دل خاک بیرون زده‌اند، نباشد، هیچ‌وقت فکرش را هم نمی‌کنی که در اعماق زمین، دستکندی باشد که به دو هزار و 500 سال پیش یعنی دوران هخامنشیان می‌رسد. وارد که می‌شوی بوی نم تازه و دم خاک، می‌خورد به مشامت. از همان‌جا نگاهت می‌چرخد و برخورد می‌کند به طاقی‌ها و قوس‌های سقف؛ دستکندهایی با تیشه و چکش که با معماری بسیار هوشمندانه‌ای آمیخته‌شده و برای دفاع از مردم شهر در مقابل دشمن ساخته‌شده است. در ادامه به پلکانی می‌رسی که تو را به عمق بیشتری هدایت می‌کند؛ دالان‌هایی مجزا از خاک و سنگ که ستون‌های سنگی آنها را نگه‌داشته است و با دیوارهایی که حاصل کنده‌کاری‌های تیشه است محاصره‌شده؛ تزییناتی ساده اما درعین‌حال بسیار پیچیده و علمی که توانسته تاریخ را دل زمین حفظ کند.

معماری شهر زیرزمینی «کرد علیا» به شکل شگفت‌آوری تو را مسخ می‌کند. شهری که تا سال 1396 از دیده‌ها پنهان بود و پای معاصران به آن باز نشده بود اما از شش سال پیش که توسط میراث فرهنگی شهرستان تیران و کرون این بنای دستکندِ منحصربه‌فرد شناسایی شد، به‌عنوان یک اثر باستانی هم معرفی شد. در آن زمان دهیار و شورای روستا و اهالی، دست‌به‌دست هم دادند و توانستند از 80 ورودی این شهر زیرزمینی، بیشتر از ده ورودی را بازگشایی کرده و مورد بهره‌برداری قرار دهند.

حالا اگر بخواهی موقعیت این روستا و شهری که در دل زمین با کاربری نظامی قرارگرفته را بشناسی باید خودت را به جاده اصلی استان لرستان به اصفهان برسانی؛ از همان‌جاست که ورودی این شهر تاریخی 20 هزار مترمربعی می‌رسد به دامنه کوه‌های روستای کردعلیا که از توابع تیران و کرون به شمار می‌رود؛ محوطه‌ای وسیع که بخشی از آن میزبان گردشگران می‌شود و در حال حاضر محل درآمدهای روستا شده است.

صفری، مسئول شهر زیرزمینی کردعلیا، وقتی می‌خواهد از ویژگی‌های خاص و نمونه این شهر بگوید از آن به‌عنوان منحصربه‌فردترین شهر زیرزمینی جهان یاد می‌کند. شهری که کاربری معبد داشته و برخلاف اماکن متبرکه امروزی که به‌راحتی به آن دست پیدا می‌کنیم؛ پرستشگاهی بوده که رفتن در آن دشوار بوده است.

وقتی می‌خواهد توضیحات بیشتری بدهد، به دو هزار سال قبل نقب می‌زند و می‌گوید: «در دوره هخامنشی‌ها پرستشگاه‌ها یا در ارتفاعات بوده یا در زیرزمین، به این دلیل که آنها اعتقاد داشتند انسان باید ریاضت بکشد و به همین دلیل عبادتگاه‌ها به‌راحتی در دسترس نبود.»

سنگ‌های خشک بدون ملاط مشخصه معماری شهری است که خیلی وقت است در دل زمین خاموش مانده و از هخامنشیان به دوره اشکانیان رسیده و از آن زمان بوده که اشکانیان این شهر را برای استفاده‌های نظامی و امنیتی تغییر دادند. در آن زمان، مردم، هم به‌ خاطر سرمای شدید و هم به دلیل ناامنی، به این شهر زیرزمینی پناه می‌آوردند. روستای کردعلیا از آن زمان اقوام زیادی را به چشم دیده، زمانی که شاه‌عباس اول صفوی، ارامنه را به شهر اصفهان منتقل کرد، بخشی از آنها به روستای کردعلیا رفتند و از این شهر زیرزمینی استفاده کردند اما از حدود یک قرن پیش که ارامنه از کردعلیا مهاجرت کردند، با ایجاد امنیت نسبی در این منطقه این شهر زیرزمینی دیگر پناهگاه نظامی نبود و تنها برای نگهداری احشام استفاده می‌شد و بعدها این کاربری هم از دست رفت. این شهر مدتی پنهان بود تا اینکه در دوران معاصر و پس از کشف این شهر زیرزمینی هزار و 600 متر از آن را بازگشایی کردند و راز 10 در از 80 در ورودی این شهر برملا شد؛ اما به گفته صفری، مسئول این شهر زیرزمینی هنوز هم رازهای زیادی در این شهر تاریخی وجود دارد که شفاف نشده است. صفری در توضیح بیشتر منحصربه‌فرد بودن این شهر زیرزمینی، یکی از ویژگی‌های جالب آن را شباهتش با بناهای تاریخی شهر رم و «کاتا کمب» و این می‌داند که ساختار اصلی شهر دایره‌ای است: «آن را دوطبقه‌ای ساختند که پله‌هایش دوطبقه را به یکدیگر وصل می‌کند، 80 در ورودی شهر را در سطح زمین با فاصله یک ‌متری از هم ساختند. طراحی این درها به ‌صورتی بوده که کسی نمی‌توانست آن‌ها را از بیرون ببیند و نکته جالب‌تر اینکه شهر زیرزمینی کرد علیا تقریباً گنجایشی به‌اندازه 3 هزار مرد جنگی داشته که در مواقع لازم یکدفعه از زیر زمین بیرون می‌آمده‌اند و دشمنان را خلع سلاح می‌کرده‌اند.»

ورودی حفره‌های زیرزمینی هم از زیر خانه‌ها عبور می‌کرده و راهروهای زیرزمینی، این حفره‌ها را به هم مرتبط می‌کرده است؛ راهروهایی با پهنای زیاد، اتاقک‌ها و دالان‌های تودرتو که همه با کمک دست و بدون هیچ امکاناتی کنده‌کاری‌شده و به معجزه بیشتر شبیه است.

 اهالی شهر زیرزمینی از هر اتاقک و سالن استفاده ویژه‌ای می‌کرده‌اند. شاید به همین خاطر است که آن را به‌عنوان یکی از خاص‌ترین شهرهای زیرزمینی دنیا می‌شناسند. این در حالی است که راهروها را به‌ صورتی طراحی کرده‌ بودند که هرکسی نمی‌توانست راه اصلی را پیدا کند و زمانی که دشمنان و غریبه‌ها به شهر نفوذ می‌کردند، این طراحی ویژه آنها را گمراه می‌کرده و جلوی پیشروی آن‌ها را به شهر می‌گرفته است. اما اینکه هشت متر زیرزمین باشی و بتوانی به‌راحتی نفس بکشی بدون اینکه مشکلی برایت ایجاد شود به‌واسطه پایاب‌هایی بوده که به مدد فکر و اندیشه معماران دو هزار و 500 سال پیش تعبیه‌شده؛ دالان‌هایی که تا سطح زمین کشیده می‌شد و حکم تهویه هوا را برای این شهر داشته است. در کنار این دالان‌ها پیه‌سوزها یا چراغ‌موشی‌ها هم نقش روشن کردن این شهر را بر عهده داشته‌اند تا نور داخل در هشت متر زیرزمین تأمین شود.

همینطور که فضای کشف‌شده شهر که تنها بخش کوچکی از شهر زیرزمینی است را به مدد راه‌بلد طی می‌کنی این تصور که اگر او نبود و در هزارتوی دالان‌های شهر دو هزار و 500 ساله گم و گیج می‌شدی ترسی ناشناخته را به جانت می‌اندازد...