مهران موسوی خوانساری: شک نکنید ما به چیزی به نام «مدیریت مصرف آب» باور نداریم. اگر در سیاهه ذهن ما ایرانی‌ها از یک قرن پیش تا امروز، به هر چیزی فکر شده و به هر چیزی جامه عمل پوشانده شده باشد، بعید است جایی برای «مدیریت مصرف آب» خالی کرده باشند. البته کارشناسانِ همیشه فعال ما تا دلتان بخواهد روی کاغذ، فرمول و طرح در نظر گرفته‌اند اما پای «عمل» که وسط بیاید، آن‌وقت باید ذره‌بین بردارید و پی آن بگردید.

فقط کافی است مطبوعات دهه‌های ابتدایی تا اواسط این قرن را ورق بزنید تا دستتان بیاید داریم از چه چیزی حرف می‌زنیم. آن زمان هم مثل حالا، حرف از اهمیت داشتن آب در سرزمین خشک ایران بود و اینکه باید طرحی و برنامه‌ای بریزیم تا آب را درست مصرف کنیم. صحبت از دعوت مردم به ‌صرفه‌جویی بود و خوشحال شدن‌های کودکانه از بارش باران در پاییز و زمستان و بهار. حرف از این بود که منابع آب تجدیدپذیر نیست و روزی به انتها می‌رسد و باید از قطره‌قطره اش مراقبت کرد. خلاصه که اگر تاریخ را از بالای صفحه این مطبوعات حذف کنید و تاریخ امروز را بگذارید، آن خبرها و گزارش‌ها اصلاً کهنه به نظر نمی‌رسند و انگار همین دیروز از زبان مسئولی بر صفحه روزنامه‌ای جاری‌شده است.

این شمای کلی شیوه مدیریت ماست در بحث مصرف آب؛ مدیریتی که حرف و نظر و تئوری، ستون‌های تشکیل‌دهنده آن است، اما اینکه آیا کسی هم پیدا می‌شود (یا شده) تا سقفی از «عمل» بر سر این ستون‌ها بگستراند بحث دیگری است.

دهه‌هاست می‌گویند شکل مصرف آب در حوزه کشاورزی ایران چیزی در حد فاجعه است و باید اصلاح شود اما هنوز که هنوز است آمارهای رسمی و غیررسمی نشان‌دهنده هدر رفت فراوان آب در این بخش است. دهه‌هاست کارشناسان حوزه آبی فریاد می‌زنند که توسعه صنایع آب بر در استان‌های خشک مانند یزد و اصفهان کار درستی نیست اما گوش شنوایی برای عمل به این توصیه‌ها پیدا نمی‌شود.

سال‌هاست لزوم کاشت گونه‌های مقاوم به کم‌آبی در فضای سبز شهری یادآوری می‌شود اما زهی خیال باطل که یکی از شهرداران شهرهای بزرگ ما از هر جناح و دسته و گروهی که باشد در عمل به این توصیه‌ها توجهی کرده باشد.

در قرن جدید و درحالی‌که همه (مؤکداً می‌گوییم همه) از بحران آب و وضع وخیم این مایه حیات حرف می‌زنند، هنوز که هنوز است آبیاری درختان سطح شهر به همان شیوه قرون قبل انجام می‌شود؛ یعنی بعد از حفر چاه (که روزبه‌روز باید عمیق‌تر شود) هرچند روز یک‌بار، آب را از اعماق زمین بیرون می‌کشند و با تمام قدرت در جوی‌های سطح شهر یا پارک‌ها و فضاهای سبز جریان می‌دهند. چند بار برایتان اتفاق افتاده وقتی از پیاده‌رویی رد می‌شوید ناچار شده باشید برای آن‌که از روی دریای آب عبور نکنید، به آن‌سوی خیابان بروید؟ چند بار برایتان اتفاق افتاده از فرط هدر رفت آب روی چمن پارک‌ها نتوانسته‌اید در آنجا قدم بزنید؟ مدیریت مصرف آب برای ما واقعاً چیزی در حد شوخی شده است.

آرزوی دست‌نیافتنی

این تصور که توسعه فقط با میزان رشد اقتصادی قابل‌جمع است، تصور صحیحی نیست. درواقع توسعه جریانی چندبعدی است که حاصل تحولات بنیانی در امور مختلف و ازجمله در امر شهروندی است.

وقتی سخن از توسعه و جوامع توسعه‌یافته به میان می‌آید، نباید فقط به رشد اقتصادی و توزیع ثروت و درآمد ملی و پارامترهایی از این قبیل در آن جامعه اندیشید بلکه این توسعه‌یافتگی را باید در ذره‌ذره سلول‌های جامعه جستجو کرد.

دریکی از مقاله‌های پربازدیدی که طی چند سال اخیر در داخل کشور منتشرشده، به چیزی به نام «کوتاه‌مدت بودن جامعه ایران» در مباحث مرتبط با توسعه پرداخته‌شده است. نویسنده مقاله بر این باور است که «جامعه ایران، جامعه‌ای کوتاه‌مدت است و ازاین‌رو امکان توسعه را ندارد.» او می‌نویسد: «در این‌ جامعه‌ تغییرات‌ ــ حتی‌ تغییرات‌ مهم‌ و بنیادین‌ ــ اغلب‌ عمری‌ کوتاه‌ داشته‌ است‌. این‌ بی‌تردید نتیجه‌ فقدان‌ یک‌ چارچوب‌ استوار و خدشه‌ناپذیر قانونی‌ است‌ که‌ می‌توانست‌ تداومی‌ درازمدت‌ را تضمین‌ کند. در این‌ جامعه‌ تغییرات‌ انباشتی‌ درازمدت، ازجمله‌ انباشت‌ درازمدت‌ مالکیت‌، ثروت‌، سرمایه‌ و نهادهای‌ اجتماعی‌ و خصوصی‌، حتی‌ نهادهای‌ آموزشی‌، بسیار دشوار بوده‌ است‌. بدیهی‌ است‌ که‌ این‌ نهادها در هر دوره‌ کوتاه‌مدت‌ وجود داشته‌ یا به‌ وجود آمده‌ است‌، اما در دوره‌های‌ کوتاه‌مدت‌ بعد یا بازسازی‌شده‌ و یا دستخوش‌ تغییراتی‌ اساسی‌ شده‌ است‌.»

اینکه توسعه‌نیافتگی ما حاصل نگرش مقطعی به امور مهم و زیر بنایی است، تئوری مهمی است. نمود خارجی این نظریه در مباحث مرتبط با مدیریت آب به‌خوبی قابل‌مشاهده است. ما به مدیریت مصرف آب اهمیت نمی‌دهیم چون یاد نگرفته‌ایم اهمیت بدهیم. چون «نهادهای آموزشی» که می‌بایست در این زمینه با درایت عمل می‌کردند از ایفای وظیفه خود سرباز زده‌اند.

مدیریت مصرف آب برای ما شوخی شده است چون خشت اول توسعه در این کشور کج بنیان گذاشته‌شده و دیوار توسعه تا ثریا کج بالا رفته است. توسعه پایدار برای ما همان‌قدر بی‌معنی است که توسعه ناپایدار برای جوامع پیشرفته. هنوز یادمان نرفته چند سال پیش یکی از مقام‌های ارشد کشور از لزوم صنعتی شدن حتی به قیمت نابود شدن محیط‌ زیست سخن گفت. آیا به نظر شما با این دیدگاه می‌توان به توسعه پایدار دست پیدا کرد؟

اقدام‌های سلبی را آغاز کنید

هرسال به فصل گرما که می‌رسیم، هشدارها و انذارها درباره تبعات کمبود آب اوج می‌گیرد. حق هم دارند آنها چون وضعیت ذخایر آبی وخیم است و باید مراقب همین‌قدری که هست باشیم. هشدار دهنده‌ها از انواع روش‌های ایجابی استفاده می‌کنند تا به آحاد جامعه بفهمانند که مصرف آب در بخش صنعت، در بخش کشاورزی، در بخش خانگی و در هر بخش دیگری نیاز به مدیریت جدی دارد. آنها بارها و بارها بر این نکته تأکید کرده‌اند اما این «جامعه کوتاه‌مدت» قرار نیست دراین‌باره کار جدی صورت دهد. پس شاید بد نباشد اگر برای مدتی دست از روش‌های ایجابی شسته و به کارهای سلبی روی‌آوریم.

پرواضح است که در شرایط نامناسب فعلی، مدیریت آب باید از مرحله حرف به مرحله عمل برسد. این کار هم باید توسط نهادهای بالادستی اجرایی شود. تجربه کشورهایی که مانند ما روی مدار خشکسالی قرار داشته و دراین‌باره کارهایی انجام داده‌اند می‌تواند نمونه خوبی برای انجام این کارهای سلبی باشد. تشکیل پلیس آب یکی از همین روش‌هاست. این کاری است که در بعضی از کشورها تجربه‌شده و در کشور ما هم می‌تواند در راستای نظم بخشیدن به مصرف آب به‌خصوص در بخش‌های غیر خانگی اجرایی شود.

پلیس آب باید موظف شود که فارغ از بده بستان‌های رایج بین دستگاه‌ها، هرجا نشانه‌ای از هدر رفت آب مشاهده کرد اقدام کند. اگر در شیوه آبیاری فضای سبز شهری توسط شهرداری یا میزان مصرف آب در فلان اداره یا در استخرها و یا هر جای دیگری که در مقابل دید جامعه قرار دارد به عملکرد نادرستی برخورد کرد باید قاطعانه وارد عمل شود و جلوی بد مصرف کردن آب را بگیرد. در این صورت کاربری‌های خانگی هم می‌آموزند که باید در مصرف آب به شکل کنترل‌شده تری عمل کنند. به‌موازات این اقدام، باید هر چه سریع‌تر راه‌حل‌های علمی برای مدیریت مصرف آب که قابلیت اجرایی دارند به دستگاه‌های پرمصرف ابلاغ بر حسن اجرای آن نظارت شود.

باید توجه داشت که تشکیل پلیس آب به‌هیچ‌عنوان ترویج جبر و زور نیست آنچنان که امروز کسی نیست که کار پلیس راهنمایی و رانندگی را بر پایه اجبار و زورمندی تفسیر کند. جامعه وقتی گام در راه توسعه پایدار خواهد گذاشت که با قانون‌مداری از نظم و انضباط تبعیت کند؛ خواه اِعمال نظم در سر چهارراه‌ها و توسط پلیس راهنمایی و رانندگی انجام شود، خواه در پارک‌ها و ادارات توسط پلیس آب. تنها در این صورت است که می‌توان امیدوار بود گام اول در راه مدیریت مصرف آب بالاخره به شکل عملی برداشته خواهد شد.

باور کنید برای کنترل مصرف آب در یک «جامعه کوتاه‌مدت» که با بحران جدی این مایه حیات دست‌به‌گریبان است هیچ راه‌حل بهتری وجود ندارد.