مهران موسوی خوانساری: چین همچنان به بلندپروازی‌هایش ادامه می‌دهد؛ این بار با به خدمت گرفتن تام و تمام قدرت باد برای تولید عظیم‌ترین میزان انرژی برق در جهان. چشم‌بادامی‌های شرق دور تصمیم گرفته‌اند آنقدر از باد، برق تولید کنند که چشم ملل دیگر به آنها خیره شود. هدف، برق‌دار کردن 13 میلیون خانه (معادل روشن کردن حدود 5/4 میلیارد چراغ LED) است. درواقع آنها می‌خواهند به‌اندازه کل کشور نروژ را یکجا نورباران کنند؛ آن‌هم فقط به یاری وزش باد. برنامه چینی‌ها این است که تا 2 سال آینده این میزان برق را از بزرگ‌ترین مزرعه بادی جهان در کشورشان استخراج کنند.

بزرگ‌ترین نیروگاه بادی جهان فعلاً در ۹۰ کیلومتری سواحل انگلستان در دریای شمال واقع‌شده است. این نیروگاه می‌تواند برق مورد نیاز یک‌میلیون و 300 هزار خانه (یعنی معادل تمام خانه‌های شهر منچستر) را تولید کند. مقایسه چیزی که انگلیسی‌ها فعلاً در اختیار دارند با چیزی که چینی‌ها در حال برنامه‌ریزی برای دست‌یابی به آن هستند، به‌خوبی نشان می‌دهد که استفاده بهینه از منابع تجدیدپذیر چگونه صحنه رقابت قدرت‌های جهانی شده است.

دورنمای چین تولید یک‌سوم برق این کشور از منابع تجدیدپذیر تا سال 2025 است. برنامه‌ای رؤیایی به هدف رسیدن انتشار کربن صفر خالص تا سال ۲۰۶۰ که مستلزم کاستن از میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای تا حد امکان و متعادل کردن تولید کربن ناشی از فعالیت‌های مختلف است. فراموش نکنید چین در حال حاضر بزرگ‌ترین تولیدکننده گازهای گلخانه در جهان است اما ابرقدرت شرق می‌خواهد به قدرتی تمیز در شرق دور تبدیل شود.

چشم‌بادامی‌ها خوب می‌دانند جایگاه کشورهای صاحب انرژی‌های پاک در قطب‌بندی‌های آینده جهان، برتری‌جویی قدرت‌ها را وارد فاز تازه‌ای خواهد کرد.

رکوردها؛ از گرما تا برق

چهارشنبه هفته پیش سازمان جهانی هواشناسی، تابستان سال ۲۰۲۳ را رسماً به‌عنوان گرم‌ترین تابستان تاریخ ثبت کرد. در این فصل بسیاری از کشورها شکسته شدن رکورد شدیدترین گرما را تجربه کردند و ده ها نفر براثر گرمازدگی جان خود را از دست دادند.

در ایران هم ساکنان شهرهای مختلف کشور به‌خصوص در استان‌های مرکزی و جنوبی، طعم گرمای طاقت‌فرسای ناشی از تغییرات اقلیمی را چشیدند و رکورد مصرف برق در تابستان استثنایی 1402 چندین بار شکسته شد.

«آنتونیو گوترش»، دبیرکل سازمان ملل در بیانیه‌ای اعلام کرده این تابستان با امواج گرمای بی‌امانش نشان داد که به گفته او «فروپاشی آب‌وهوا» آغازشده و این تازه آغاز کار است. روی دیگر سکه اظهارات گوترش، هشدار درباره ادامه پیدا کردن این وضعیت در سال‌های آینده است. پیش‌بینی‌ها مبین شدت گرفتن تغییرات اقلیمی و به دنبال آن اهمیت پیداکردن انرژی‌های تجدیدپذیر است.

ما و اروپا و باد و برق

در اروپا کشورهای عضو اتحادیه اروپا و نمایندگان پارلمان این قاره توافق کرده‌اند که تا سال ۲۰۳۰ سهم انرژی‌های تجدیدپذیر را در سبد انرژی اروپا دو برابر کنند. بر این اساس مقررشده سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در ترکیب انرژی کشورهای عضو اتحادیه اروپا از ۲۲ درصد فعلی به 5/42 درصد برسد.

اروپا که زمستان پرتنش سال گذشته را در میانه رویارویی روسیه و اوکراین با نگرانی از انتقام‌جویی روس‌ها و قطع صادرات گاز از آن کشور پشت سر گذاشت، به این نتیجه رسیده است که باید در تأمین انرژی موردنیاز برای حدود 750 میلیون نفر ساکنان این قاره به راه‌های جایگزین هم فکر کند. استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر یکی از همین راه‌هاست.

آنطورکه داده‌های یک اندیشکده انرژی نشان می‌دهد، بیش از نیمی از برق مصرفی در پرتغال اکنون از انرژی خورشید تأمین می‌شود و اسپانیا، فنلاند و بلژیک نیز رکوردهای جدیدی را در این حیطه به ثبت رسانده‌اند. همه اینها نشان می‌دهد رشد استفاده از انرژی‌های پاک همزمان با کاسته شدن از بار سنگین گازهای گلخانه‌ای باعث سودآوری قابل‌توجهی به‌خصوص در تولید انرژی برق شده است.

گزارش این اندیشکده همچنین نشان می‌دهد پرتغال وارد مرحله جدیدی از پروژه گذار از انرژی‌های فسیلی شده است به‌گونه‌ای که بهره‌گیری گسترده از قدرت باد این امکان را برای پرتغال فراهم کرد تا زغال‌سنگ را در سال ۲۰۲۱ از چرخه سوخت‌های مورد استفاده حذف کند و اکنون نیز استفاده از انرژی خورشیدی در حال خارج کردن گاز از شبکه مصرف است.

در همین پرتغال با نصب گسترده سامانه‌ها خورشیدی، ظرفیت جذب انرژی خورشید در سراسر این کشور ۵۰ درصد افزایش پیداکرده است تا تأمین برق حدود یک میلیون خانه به کمک خورشید کاملاً در دسترس قرار بگیرد. این کار باعث شده میزان تولید انرژی از خورشید به بالاترین حد خود یعنی ۳۶۰ گیگاوات در ساعت برسد.

مقایسه آنچه در پرتغال برای تولید برق با استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر می‌گذرد با میزان تولید مشابه در ایران نشان می‌دهد که ما به‌رغم بهره‌مندی از پتانسیل بسیار بالای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر مانند باد و خورشید، در خوش‌بینانه‌ترین حالت تنها یک درصد از برق کشور را با استفاده از این انرژی‌ها تأمین می‌کنیم و این در حالی است که برخی منابع حتی این رقم را کمتر از یک در صد اعلام کرده‌اند!

تابستان گرم امسال و شکسته شدن پی‌درپی رکورد مصرف برق در ایران اگرچه با کاهش برق صنایع به شکلی مدیریت شد که خاموشی‌ها سراغ بخش خانگی نرود؛ اما درعین‌حال ثابت کرد اگر در تأمین برق با کمک انرژی‌های تجدیدپذیر اقدام عاجلی به عمل نیاید، حتی ممکن است هژمونی منطقه‌ای کشور هم تحت تأثیر قرار بگیرد.

دیپلماسی به زبان دیگر

امروزه وقتی صحبت از هژمونی منطقه‌ای یا جهانی به میان می‌آید، یکی از مهمترین اهرم‌های تحقق این امر را در حوزه انرژی ارزیابی می‌کنند. از این واقعیت به‌عنوان «دیپلماسی انرژی» یاد می‌شود. درواقع غلبه گفتمان «دیپلماسی انرژی» در دکترین قدرت‌های جهانی به آنها امکان داده است تا وابستگی شدید اقتصاد جهانی به مصرف سوخت‌های فسیلی را به هر شکلی رفع‌ورجوع کنند.

دراین‌بین اگر انرژی‌های فسیلی مانند نفت و گاز کالايی استراتژیک محسوب می‌شوند اما بی‌گمان جایگاه انرژی برق در معادلات آینده بین‌المللی قابل‌چشم‌پوشی نخواهد بود.

در جدول کشورهای صادرکننده بیشترین میزان انرژی برق در جهان، آلمان رتبه اول را به خودش اختصاص داده است. این کشور در سال گذشته میلادی به کشورهای فرانسه، سوئیس، اتریش، جمهوری چک، بلژیک و نروژ برق صادر کرده است. از بین این کشورها، سوئیس و اتریش مقصدهای اصلی صادرات برق ژرمن‌ها بوده‌اند.

آمار منتشرشده نشان می‌دهد واردکنندگان این انرژی از آلمان اگر در تولید برق با کمبود روبه رو شوند، به برق بزرگ‌ترین اقتصاد اروپا وابسته خواهند شد. در همین حال داده‌های موجود مبین افزایش تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر این کشور در سال ۲۰۲۲ است و این‌همه در حالی است که خود آلمان وابستگی عمیقی به واردات گاز از روسیه دارد تا جایی که وقوع جنگ در اوکراین، نگرانی‌های دامنه‌داری را از تحت تأثیر قرار گرفتن واردات گاز آلمان از روسیه دامن زده است.

نفت و گاز از دیرباز اهرم‌های قابل اتکایی در دیپلماسی انرژی محسوب می‌شده‌اند و حالا برق هم به اهرمی قابل‌اعتنا در روابط بین کشورها تبدیل‌شده است. در کشور خود ما هم از صادرات برق در جهت تعمیق بخشیدن به عمق استراتژیک منطقه‌ای ایران بهره گرفته می‌شود.

درحالی‌که تابستان بسیار گرم 1402 روزهای پایانی‌اش را سپری می‌کند اما صادرات برق ایران از ابتدای امسال تاکنون روند کاهشی نداشته است. کشور ما در حال حاضر عمده برق صادراتی خود را به کشورهای عراق، ارمنستان، افغانستان، پاکستان، ترکمنستان، ترکیه و آذربایجان ارسال می‌کند. در میان این کشورها وابستگی افغانستان و عراق به انرژی ایران بیشتر از دیگران است و پرواضح است که این وابستگی تا چه حد می‌تواند دست بالا را در دیپلماسی انرژی برای ما به همراه داشته باشد.

روابط ایران با کشورهای یادشده به دلایل متعدد از حساسیت‌ها و پیچیدگی‌های زیادی برخوردار است. شک نباید کرد اگر هژمونی منطقه‌ای توسط دیپلماسی انرژی (اینجا به‌واسطه صادرات برق) اعمال شود تا حد زیادی از این پیچیدگی‌ها به نفع ایران کاسته شده و علاوه بر دسترسی به منافع اقتصادی، میدان عمل برای سیاست‌گذاران خارجی به‌اندازه کافی فراخ خواهد شد تا سیاست‌های کلان کشور را پیش ببرند.

به همین دلیل است که وقتی سوخت‌های فسیلی و رآکتورهای عظیم نمی‌توانند همه انتظارات در تولید انرژی برق را پاسخ بگویند، اهمیت انرژی‌های تجدیدپذیر بیش‌ازپیش نمایان می‌شود. استفاده از باد و خورشید، نمونه مشخصی از این موضوع است که هم می‌تواند پاسخگوی نیاز داخلی باشد و هم در میدان دیپلماسی به‌گونه‌ای مؤثر نقش ایفا کند.

قطب‌بندی‌ها جدید برقی

در کنار انواع و اقسام تک و پاتک‌های هکری، عملیات ایذایی و البته جنگ‌های کلاسیک، امروزه انواع خاصی از انرژی مانند انرژی برق هم به سلاحی مؤثر برای دستیابی به اهداف منطقه‌ای و بین‌المللی کشورها تبدیل‌شده است. اگر چین تصمیم گرفته حداکثر بهره‌وری از انرژی باد را در خدمت تولید برق درآورد و اگر پرتغال، آلمان و سایر کشورهای پیشرفته جهان به منافع بی‌شمار استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر واقف شده‌اند، به این دلیل است که آنها می‌دانند سهم انرژی‌های پاک در قطب‌بندی‌های جدید جهانی قابل‌چشم‌پوشی نیست.

امروزه چین به‌تنهایی ۴۹ درصد از ظرفیت بادی فراساحلی جهان را به خودش اختصاص داده است درحالی‌که سهم کل اروپا از این میزان ۴۷ درصد است. اینکه از کانادا و ایالات‌متحده در آن‌سوی کره زمین تا اروپا و حتی روسیه در این‌سو از سرعت قدرت گرفتن چینی‌ها در حیرت مانده‌اند، چیز عجیبی نیست. چشم‌بادامی‌ها یاد گرفته‌اند چگونه با استفاده از انرژی، تراز توسعه خود را نسبت به جهان پیرامونشان بالاتر ببرند. آنها می‌دانند برای آنکه به‌عنوان بازیگر تعیین‌کننده در معادلات جهانی باقی بمانند باید دست بالا را در «دیپلماسی انرژی» داشته باشند. موضوعی که اروپا هم به صحت آن پی برده و جنگ اوکراین تحقق آن را برای قاره سبز به جلو انداخته است.

جنگ آینده، جنگ انرژی‌های نو است. جدل کشورها بر سر نفت و گاز را فراموش کنید. فعلاً رقابت‌های جهانی بر سر دست‌یابی هر چه ارزان‌تر و هرچه بیشتر به سایر انرژی‌هاست. باد و خورشید به‌عنوان مهمترین ابزار تولید انرژی برق، شکل‌دهی روابط بین‌المللی را از نو باز تعریف خواهد کرد.