مهران موسوی خوانساری: «عمق فاجعه در پارک شهر بود. آب حوض به رنگ خون درآمده بود، درختان تنومند پارک بر سر مردگان و زندگان فرود آمده و اعضای بدن قربانیان مانند شاخ و برگ درختان، آویزان شده و زنده ها برای فرار از این جهنم سوزان بر سر و کول هم می پریدند. درب خروجی پارک گنجایش این همه جمعیت که به منظور بزرگداشت واقعه ۱۵ خرداد سال ۴۲ در آنجا جمع شده بودند را نداشت. همه وحشت زده فرار می کردند.»

این بخشی از روایت یک شاهد عینی از بمباران شهر بانه در 15 خرداد 1363 است. او دو سال پیش در گفتگو با خبرگزاری جمهوری اسلامی –«ایرنا»- تصویر دهشتناکی از آن روز ترسیم کرد. واقعه ای که یکی از خونین ترین روزها طی چند مرحله «جنگ شهرها» در تاریخ 8 ساله دفاع مقدس را رقم زد. روزی که ارتش صدام، شهر کوچک بانه در استان کردستان را به خاک و خون کشید تا تلافی شکست در جبهه های جنگ را برسر مردم بی گناه آن شهر درآورد.

چرا عراق دور جدید جنگ شهرها را آغاز کرد؟

«عملیات بزرگ»؛ این عبارتی بود که در طول جنگ بارها از جانب طرف ایرانی مطرح می شد. هدف از به کار بردن چنین اصطلاحی معطوف به استراتژی ایران در پایان بخشیدن به جنگ با عراق بود. برخی سیاسیون معتقد بودند جنگ در صورتی به پایان می رسد که ایران طی یک عملیات بزرگ، بخش های عمده ای از خاک عراق را تصرف کند تا در مذاکرات صلح احتمالی با طرف عراقی دست بالا را داشته باشد.

اما از خرداد 1361 که خرمشهر طی عملیات بیت المقدس آزاد شد، تحرک قابل توجهی در جبهه ها برنامه ریزی نشد. این وضعیت تا پایان سال 1362 ادامه داشت تا در اسفندماه آن سال، ورق به نفع ایران برگشت و انجام عملیات خیبر و تصرف جزایر راهبردی مجنون در هورالعظیم ضربه سنگینی به ارتش عراق وارد کرد. در نتیجه این عملیات هزاران عراقی کشته شده و غافلگیری رژیم بعث از توانمندی ایران در اجرای عملیات آبی – خاکی خشم سردمداران حزب بعث را برانگیخت.

سال 1363 در حالی آغاز شد که اقدامات ایران در تثبیت قوای خود در جزایر مجنون، برای ارتش عراق یک معنا بیشتر نداشت: «ایران نمی خواهد به هیچ قیمت دست از تصرف جزایر بکشد.» این موضوع باعث نگرانی شدید رهبران عراق و رجوع آنها به دکترین رایجشان شد: «وقتی توان مقابله با ایران در جبهه ها وجود ندارد، فشار به این کشور با حمله گسترده به مناطق مسکونی در دستور کار قرار می گیرد.»

همین دکترین بود که مجوز به وجود آوردن فاجعه بانه در 15 خرداد 1363 را صادر کرد.  

تهدید بعد از اقدام به حمله!

ساعت 19 و 15 دقیقه روز 15 خرداد 1363 تلویزیون عراق با قطع برنامه های عادی خود بیانیه ارتش این کشور را پخش کرد که در آن از ساکنان شهرهای اهواز، ایلام، کرمانشاه، همدان، تبریز، شوش، دزفول، بندر ماهشهر، بهبهان، رامهرمز، نهاوند،آبادان، اندیمشک و خرم آباد خواسته شده بود منازل خود را ترک کنند تا هدف حملات هوایی و موشکی عراق قرار نگیرند.

اطلاعیه ارتش عراق در حالی شامگاه این روز پخش می شد که شهر آبادان (که در اطلاعیه ارتش عراق تهدید به حمله هوایی شده بود) از بعد از عملیات خیبر آماج حملات توپخانه سنگین ارتش عراق قرار داشت و مردم این شهر از اسفند 1362 به این سو کمتر روزی را به یاد می آوردند که با صدای توپخانه از خواب برنخاسته یا به خواب نرفته باشند. ویرانی صدها مغازه و خانه و شهید مجروح شدن بسیاری از ساکنان آبادان ارمغان تهاجم دائمی توپخانه عراق به این شهر بود. از سویی فاجعه بزرگ حمله به شهر بانه بدون اطلاع قبلی و در صبح همان روزی اتفاق افتاد که شامگاه آن 14 شهر تهدید به حمله موشکی و بمباران هوایی شدند.

15 خرداد 1363 سرآغاز دوره ای جدید از جنگ شهرها بود. دوره ای که ارتش عراق به سبب شکست های سهمگین در جبهه جنوب آغازگر آن شد.

در بانه چه گذشت؟

در سال های ابتدای پیروزی انقلاب سالگرد قیام 15 خرداد 1342 با برگزاری مراسمات و تجمعات بزرگ در شهرهای مختلف کشور برگزار می شد. 15 خرداد 1363 هم به همین منوال برنامه ریزی شده بود.

تجمعات در شهر بانه از صبح روز 15 خرداد 1363 مصادف با پنجم ماه رمضان آغاز و تا پیش از ظهر، پارک این شهر که کانون تجمع در نظر گرفته شده بود مملو از جمعیت شد. فاجعه بزرگ هم در همین پارک رقم خورد.

ساعت 10 و 30 دقیقه و 10 و 35 دقیقه  این روز، 6 فروند جنگنده عراقی در دو نوبت به شهر بانه حمله کرده و 8 نقطه شهر ازجمله محل تجمع مردم در مراسم 15 خرداد را بمباران کردند.

جنگنده ها که مقاومت پدافندی کارآمدی را در مقابل خود نمی دیدند به ساختمان فرمانداری بانه هم حمله کردند و  با راکت و مسلسل مردم را زیر آتش گرفتند. در جریان این حمله خسارات بسیار زیادی به اماکن عمومی و منازل مسکونی وارد می آید و در بعضی از نقاط شهر آتش سوزی رخ می دهد. برق شهر هم قطع می شود. این، بخش دیگری از روایت شاهد عینی حمله عراق در گفتگوی او با خبرگزاری «ایرنا»:

«...مغازه ها و شیشه ها می لرزید. صداهای عجیبی به گوش می رسید. مردم سرگردان در خیابان فرار می کردند.کابوسی بود که تمامی نداشت. صدای انفجارهای مهیب نه یک بار، نه دو بار...چندین دقیقه ادامه داشت اما گویی زمان متوقف شده بود. انفجارها تمامی نداشت... از هر طرف شهر دود و آتش و ویرانی، داد و فریاد و صدای آژیر و اعلام وضعیت قرمز که بعد از بمباران به صدا درآمد، بلند بود... بوی گوشت سوخته، دود و مردمی که سرگردان از این سو به آن سو می دویدند، به شدت آزارم می‌داد...

بمب های زیادی به خیابان حاج کریم مشهور به درمانگاه اصابت کرده و قیامت برپا شده بود. رفت و آمدها و صدای آژیرها تمامی نداشت. شیون و فغان هم به آن اضافه شده بود. مردمی که عزیزانشان را از دست داده بودند کم کم متوجه عمق فاجعه شدند وشیونشان بلند شد. خانه ها قابل شناسایی نبود سراسر این خیابان آوار، دود و آتش بود. صدای انفجار

کپسول های گاز، آبگرمکن های نفتی و آژیر خودروهای آتش نشانی پیاپی شنیده می شد... از درمانگاه قدیمی تا حمام عمومی و قدیمی شهر قربانیان با بدن های تکه تکه شده مشاهده می شدند...»

چند نفر شهید شدند؟

 حمله جنگنده های دشمن به بانه در 15 خرداد 1363 صدها شهید و مجروح بر جای گذاشت. به دلیل کوچکی و کم جمعیت بودن شهر، بعضی خانواده ها تا چندین نفر از اعضای خود را از دست دادند.

آمار اعلام شده شهدا و مجروحان حمله جنگنده های عراق به شهر بانه متعدد است. یک سند منتشر شده توسط مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ به تاریخ 15 خرداد 1363، بیش از 250 نفر شهید و حدود 400 تن مجروح را گزارش می دهد و روزنامه «کیهان» مورخ 16 خرداد 1363 هم بیش از 300 تن شهید و 300 تن مجروح را در گزارش جنایت ارتش عراق در 15 خرداد منتشر کرد.

اما جدیدترین آمار را معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استاندار کردستان در روز 23 اردیبهشت همین امسال در جلسه «هماهنگی برگزاری یادواره کشوری شهدای ۱۵خرداد بانه» در سنندج اعلام کرده است. به گفته مهدی رمضانی، حمله خونین عراق به اجتماع مردم بانه، 606 شهید بر جای گذاشته است.

خشم ایران از جنایت عراق

واکنش مقامات ایران به این جنایت، گسترده بود. تمام مقامات ارشد کشوری و لشکری حمله عراق به مردم بانه را با تندترین الفاظ محکوم کردند. اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجلس و از فرماندهان جنگ در روزنوشت های سال 1363 خود، از بمباران هوایی بانه به عنوان «جنایت عظیم عراق» یاد کرده است. دولت روز 16 خرداد آن سال را در سراسر کشور عزای عمومی اعلام و سپاه و ارتش بیانیه صادر کردند.

در بیانیه ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران ضمن اشاره به حملات هوایی و زمینی به خاک عراق در انتقام حمله جنگنده های دشمن به شهر بانه، از ساکنان 11 شهر و همچنین ساکنان تمام استان های شرقی آن کشور خواسته می شود هر چه سریع تر این مناطق را تخلیه کنند. از سوی دیگر، فرماندهی کل سپاه پاسداران در نامه ای خطاب به فرماندهان همه مناطق، قرارگاه ها و واحدهای بسیج با اشاره به آغاز جنگ شهرها ازسوی عراق، از آنها می خواهد «آمادگی لازم را برای مقابله با حملات هوایی و موشکی دشمن» داشته باشند.

در ابعاد بین المللی، نمایندگی دائم جمهوری اسلامی در سازمان ملل در نامه ای خطاب به دبیرکل این سازمان ضمن تشریح جزئیات حمله وحشیانه عراق به راهپیمایی مردم بانه، از این سازمان وشورای امنیت درخواست می کند نسبت به جنایت بعثی ها سکوت نکنند.

حملات به شهرهای دیگر در همان روز

در حالی که در ساعات پس از حمله عراق به شهر بانه، همه امکانات شهرها واستان های همجوار با استان کردستان برای کمک به مجروحان حادثه بسیج می شود، جنگنده های ارتش عراق به حریم هوایی شهرهای باختران (کرمانشاه)، گیلا نغرب، همدان و نهاوند نیز تجاوز کرده و برخی از مناطق مسکونی شهر نهاوند را بمباران می کنند. حمله هوایی هواپیماهای عراق به نهاوند ساعت 11 صبح روز 15 خرداد 1363 رخ می دهد و براثر آن 19 تن از مردم این شهر شهید و بیش از 200 تن مجروح می شوند.

در گیلانغرب هواپیماهای عراقی پس از رو به رو شدن با آتش پدافند هوایی مستقر در منطقه هنگام فرار، بمب های خود را در مناطق روستایی پیرامون این شهر فرو می ریزند. جنگنده های ارتش عراق همچنین از ساعت 20 و 20 دقیقه تا 20 و 50 دقیقه شب همان روز، به حریم شهرهای سرو، ارومیه، مهاباد،پیرانشهر و میاندوآب در استان آذربایجان غربی و شهرهای بوکان و سقز در نزدیکی بانه در استان کردستان تجاوز می کنند که با واکنش به موقع پدافند هوایی مستقر در این شهرها، قبل از هرگونه اقدامی متواری می شوند.

تلاش های بین المللی برای آتش بس

دور جدید جنگ شهرها که با حمله جنگنده های عراق به شهر بانه در 15 خرداد 1363 آغاز شد، در 16 خرداد ادامه پیدا کرد و چندین شهر دیگر در استان های غربی و جنوبی کشور آماج حملات هوایی و موشکی و توپخانه ای ارتش عراق قرارگرفتند.

همزمانی جنگ شهرها با آغاز جنگ نفتکش ها در خلیج فارس، ایران را به این صرافت می اندازد که نگران پیامدهای گسترش جنگ توسط طرف عراقی باشد. هاشمی رفسنجانی در یادداشت های روزانه خودش ذیل روز 16 خرداد 1363 به برگزاری جلسه سران قوا اشاره کرده و ضمن پرداختن به «وضعیت نگران کننده خلیج فارس» از پیشنهاد آتش بسی یاد می کند که ظاهراً به درخواست ژاپنی ها مطرح شده است: «قرار شد از امام(ره) اجازه بگیریم که در خلیج فارس و شهرها [پیشنهاد] آتش بس [را] قبول کنیم. قبلاً امام (ره) خواسته بودند که در این موضوع بررسی کنیم.»

یک روز بعد هاشمی رفسنجانی در یادداشت هایش  از توافق امام (ره) با آتش بس در جنگ شهرها خبر می دهد تا ژاپن این موضوع را در نشست سران هفت کشور صنعتی در لندن مطرح کند منتها مشروط به آن که «احساس ضعف نشود». اما به نوشته هاشمی بعداً قرار می شود به توصیه دیپلمات های وزارت خارجه فعلاً چیزی به ژاپنی ها گفته نشود.

در همین حال حملات عراق به مناطق مسکونی استان های جنوبی و غربی ادامه دارد و ساعت 2 بامداد 19 خرداد، حمله موشکی به دزفول ده ها شهید بر جای می گذارد. 70 منزل مسکونی هم در پی اصابت 2 موشک 9 متری تخریب می شود. ایران هم به تلافی به بمباران وحملات توپخانه ای به شهرهای مرزی عراق به خصوص بصره مبادرت می ورزد.

شدت گرفتن حملات علیه مناطق غیر نظامی و به خصوص حمله عراق به شهر بانه که ابعاد آن به تدریج آشکارتر می شود، دبیر کل سازمان ملل متحد را وا داشت تا طرح آتش بس در جنگ شهرها را روی میز مقامات ایران و عراق قرار دهد.

چند روز بعد از حمله بانه، مقامات ارشد جمهوری اسلامی همچنان خواستار محکومیت جهانی این اقدام وحشیانه رژیم بعث هستند و این در حالی است که در نامه خاویر پرز دکوئیار صراحتاً به «خسارات جانی سنگین به غیرنظامیان در حمله هوایی به شهر بانه در تاریخ 5 ژوئن 1984 که مورد تأیید کمیته بین المللی صلیب سرخ قرار گرفت» اشاره شده و از حملات تلافی جویانه دو طرف بعد از کشتار بانه اظهار تأسف می شود. در واقع سازمان ملل می پذیرد که این دوره از جنگ شهرها نیز با حملات عراق به مردم غیر نظامی آغاز شده و خواستار پایان بخشیدن به موشکباران، بمباران و حملات توپخانه ای از سوی هر دو طرف می شود.

دبیر کل سازمان ملل پیشنهاد می کند در صورتی که دو طرف درگیر با پیشنهاد آتش بس موافقت کردند، روز 12 ژوئن 1984  (22 / 3/ 1363) ساعت 12 به وقت گرینویچ (3 و 3دقیقه بامداد به وقت تهران) زمان آغاز آتش بس قلمداد شود. یک روز بعد ایران با ارسال نامه ای خطاب به دبیر کل سازمان ملل، این پیشنهاد را می پذیرد مشروط به آنکه عراق به مفاد آتش بس پایبند بماند. همان روز صدام هم در نامه ای به دکوئیار به طور مشروط آتش بس در جنگ شهرها را قبول می کند. شرط صدام این است که «طرفین از تمرکز نیروهای نظامی خود در شهرها یا نزدیکی آنها اجتناب نمایند تا مناطق مسکونی مصون بمانند».

این بهانه عجیب از جانب رهبر عراق برای آن است که او حمله خونین به مردم بی پناه شهر بانه را توجیه کند. صدام در نامه اش به دبیر کل ادعا می کند در بانه به یک اردوگاه حمله شده است!  

اما همزمان با موافقت دو کشور با برقراری آتش بس در جنگ شهرها، هاشمی رفسنجانی بعدازظهر روز 21 خرداد پس از شرکت در جلسه شورای عالی دفاع که به همین موضوع اختصاص داشت، مقابل دوربین صداوسیما حاضر شد و در مقام سخنگوی این شورا هشدار داد اگر در ساعات باقیمانده تا 3 و 30 دقیقه بامداد 22 خرداد عراق بر شدت حملاتش به مناطق مسکونی بیافزاید ایران هم به تلافی، شهرهای عراق را بمباران خواهد کرد. پیش بینی که به حقیقت پیوست و همزمان با همین مصاحبه، ارتش عراق با شلیک 4 موشک به دزفول خسارات بسیار سنگینی بر جای گذاشت. ویرانی 700 باب واحد مسکونی و تجاری، شهادت 44 تن و زخمی شدن 250 نفر دیگر، باعث شد ایران بر شدت گلوله باران بصره اضافه کند.

اما از ساعت 3 و 30 دقیقه بامداد 22 خرداد 1363، هر دو طرف از حملات متقابل به شهرهای یکدیگر خودداری کردند و عراق حتی بعد از چند ماه، گلوله باران آبادان را هم متوقف کرد تا دوره جدید جنگ شهرها که با جنایت بانه به عنوان یکی از پر تلفات ترین حملات هوایی جنگ 8 ساله آغاز شده بود بعد از یک هفته و بر جای ماندن صدها شهید، مجروح و جانباز و ویران شدن بسیاری از مناطق غیر نظامی شهرهای غربی و جنوبی کشور توسط ارتش عراق، به پایان برسد.