وزیر امور خارجه عربستان سعودی با دستور پادشاه این کشور برکنار شد. الجبیر با این برکناری به سمت وزیر مشاور در امور خارجه منصوب شد.

ساعاتی بعد از انتشار خبر دستگیری خالد بن طلال، تغییرات گسترده در دولت سعودی کلید خورد. ولیعهد عربستان بار دیگر پسر عمویش را پس از گذشت چند روز از درگذشت پدر اصلاح طلبش، بازداشت کرد. عملیات بازداشت خالد بن طلال بن عبدالعزیز، پسر عموی محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی سه شنبه شب انجام شد و با وجود برخی وعده ها تا عصر روز چهارشنبه هنوز خبر آزادی وی اعلام نشده بود. درهمین بین بود که شاه عربستان دستور برکناری الجبیر را صادر کرد و همچنین انتصابات دیگری هم در کابینه عربستان رخ داد که با واکنش ها و تحلیل های متفاوتی مواجه بوده است. برخی از تحولات و تحلیل ها را در ادامه می خوانید:

در روند تغییر ساختار کابینه، عادل الجبیر برکنار و ابراهیم العساف به عنوان جانشین وی انتخاب شد. العساف وزیر اقتصاد و دارایی عربستان بود که دو سال پیش در جریان اقدامات بن سلمان با عنوان مبارزه با فساد برکنار شد. الجبیر به عنوان وزیر مشاور در امور خارجه تعیین شد. عبدالله بن بندر به عنوان وزیر گارد ملی عربستان و ترکی الشبانه به عنوان وزیر اطلاع رسانی عربستان معرفی شدند.

همچنین ترکی آل الشیخ از ریاست سازمان ورزش عربستان برکنار شد. شاهزاده فیصل بن خالد، امیر منطقه عسیر نیز از سمت خود برکنار و به عنوان مشاور دفتر سلطنتی انتخاب شد و شاهزاده ترکی بن طلال جانشین او به عنوان امیر منطقه عسیر شد. در همین راستا محمد بن نواف بن عبدالعزیز بن آل سعود، سفیر عربستان در لندن نیز در جریان این امر برکنار شد.

کارشناسان می گویند در پی قتل جمال خاشقچی و محکوم شدن بن سلمان، ولیعهد عربستان در افکار عمومی جهان، گمانه‌زنی می‌شد که یکی دیگر از اعضای خاندان آل‌سعود، ولیعهد عربستان شود. در این ارتباط بیشتر از تنها برادر ناتنی شاه سلمان، شاهزاده احمد، که در اواخر ماه اکتبر از لندن به عربستان سعودی بازگشته بود صحبت می‌شد. همچنین در ماجرای قتل خاشقچی، عادل‌الجبیر وزیر خارجه‌ی عربستان چند بار در دفاع از بن سلمان موضع گیری کرده و اتهام مسئول دانستن او در این قتل را رد کرده بود.

گفتنی است که در احکام پادشاه دلایل تغییر اعضای کابینه توضیح داده نشده است اما این تغییرات بعد از افزایش انتقادات بین‌المللی از نقش این کشور در قتل جمال خاشقچی در کنسولگری این کشور در استانبول انجام گرفته است.

قتل خاشقچی عربستان را با بحران و چالش بزرگی مواجه کرده است. این تغییرات در واکنش به انتقادات افکار عمومی جهان و خروج از این بحران می‌تواند انجام گرفته باشد. برخی از چهره‌های جدید کابینه به ویژه افرادی هستند که پیش از این به دستور ولیعهد در حبس بوده‌اند.

با این همه حفظ جایگاه و موقعیت بن سلمان به عنوان ولیعهد عربستان می‌تواند تغییرات جدید در کابینه دولت این کشور را در افکار عمومی کم‌تاثیر کند، زیرا نوک تیز انتقادات جهانی از دولت عربستان بیشتر متوجه ولیعهد جوان این کشور بوده است.

به گزارش تسنیم «عبدالباری عطوان» تحلیلگر مطرح جهان عرب در سرمقاله روزنامه فرامنطقه‌ای «رای‌الیوم» نوشت: «سلمان بن‌عبدالعزیز» پادشاه عربستان سعودی تغییرات امنیتی و وزارتی، که از لحاظ زمان‌بندی و کیفی چشمگیر بوده، صورت داده است؛ تغییراتی که سوال‌های درباره هدف حقیقی‌اش و گام‌هایی که متعاقب آن می‌تواند درخصوص تخت( پادشاهی) و ولایتعهدی برداشته می‌شود، مطرح می‌کند.

در ادامه تحلیل عطوان آمده است: ظاهرا، بارزترین تغییر برکنار کردن «عادل الجبیر» از وزارت خارجه و تعیین «ابراهیم العساف» وزیر دارایی سابق و از بازداشت‌شدگان سابق به اتهام فساد در هتل «ریتز کارلتون» به جای او( الجبیر)، و نیز برکنار کردن «ترکی آل الشیخ» شخصیت جنجالی از سمتش به عنوان رئیس سازمان وزرش و انتقالش به سازمان رفاه، است ولی از دیدگاه ما، مهم‌ترین تغییر در پست‌های امنیتی بود که در اینجا به طور خاص به انتخاب شاهزاده «عبدالله بن‌بندر بن عبدالعزیز» به‌عنوان وزیر گارد ملی- ارتش موازی سعودی-، آقای «مساعد بن‌محمد العبیان» به عنوان مشاور امنیت ملی، «خالد بن قرار الحربی» مدیر امنیت ملی و برکنار کردن شاهزاده «محمد بن‌نواف بن عبدالعزیز» از سمتش به‌عنوان سفیر این کشور پادشاهی در لندن و انتصابش به عنوان مشاور در دیوان پادشاهی اشاره می‌کنیم.- شاید بیرون کردن شاهزاده محمد بن‌نواف از سفارت لندن به دلیل نزدیکی وی به شاهزاده «احمد بن‌عبدالعزیز» است که حاضر به بیعت با شاهزاده «محمد بن‌سلمان» ولیعهد نشد و تجربه‌ای طولانی در حکومتداری دارد و از جناح قدرتمند السدیری‌ها است. از سوی دیگر، این سفیر برکنار شده، زمانی‌که شاهزاده احمد از تظاهرات‌کنندگان یمنی خواست پادشاه و ولیعهد و نه خاندان حاکم سعودی را مسئول جنگ( یمن) معرفی کنند، همراه او بود-.

وی افزود: موضوع قابل توجه این است که شاهزاده بن‌سلمان تمامی مناصب دولتی خود به‌عنوان ولیعهد، وزیر دفاع، معاون نخست‌وزیر، رئیس شورای امور امنیتی و سیاسی و رئیس مجلس شورای اقتصادی را حفظ کرده است خواه این مناصب، مهم یا ثانویه باشند و خواه سیاسی یا اقتصادی یا نظامی یا امنیتی یا دینی و یا مذهبی باشند.

وی تصریح کرد: چندین هدف وجود دارد که پادشاه سعودی تمایل دارد آنها را از طریق چنین تغییراتی، که بعد از اعمال تغییرات در ساختار دستگاه اطلاعاتی و اعلام بودجه سالیانه صورت داد، محقق کند:

نخست: تلاش برای تغییر یا اصلاح تصویر این کشور پادشاهی و اعتبار دولت آن. تصویری که به دنبال عملیات ترور «جمال خاشقچی» روزنامه‌نگار و قطعه‌قطعه کردن جسدش آسیب دیده است.

دوم: القای این امر با دور کردن عناصر مهم در حلقه نزدیک به شاهزاده بن‌سلمان از سمت‌های‌شان، مانند عادل الجبیر، که از سوی شاهزاده بن‌سلمان به‌عنوان وزیر خارجه در سال 2015 تعیین شده بود و یا برکنار کردن ترکی آل الشیخ از ریاست سازمان ورزش، که سیاست‌ها و مواضعش به‌ویژه در قبال برخی باشگاه‌های مصری( الاهلی) و نیز اصرارش بر عدم رای‌ دادن به ( نفع) مغرب در پرونده جام جهانی 2026 بحرانی‌هایی با این دو کشور در سطح رسمی و مردمی ایجاد کرده است. ما در اینجا از واژه «القا» استفاده می‌کنیم برای این‌که آنچه اتفاق افتاده است همان «چرخش» مناصب این افراد یا ماندن آنها در ویترین از طریق متصدی شدن سمت‌های دیگر است.

سوم: اتخاذ سیاست جدید که مبتنی بر فروکش کردن بحران‌ها، همگرایی با سوریه و محور آن، تعامل متعادل با تمامی طرف‌های سیاسی و فرقه‌ای در لبنان، بهبود روابط با اردن و عراق و مقدمه‌چینی برای عقب‌نشینی تدریجی از بحران یمن، و چه‌بسا تشکیل محورهای جدید علیه قطر و ترکیه و گشودن کانال‌های گفت‌وگو با عراق و ایران باشد آن هم از طریق انتخاب آقای العساف، که سیاستمداری کهنه‌کار، متخصص و مجرب است.

وی همچنین اضافه کرد: دو قرائت، یا به بیانی بهتر دو گمانه‌زنی، درباره گامی که می‌تواند به دنبال این تغییرات، طی ماه‌های نخست سال جدید( میلادی) برداشته شود، وجود دارد:

نخست: این تغییر چه‌بسا به عنوان مقدمه‌ای برای تغییر شاهزاده محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی و انتخاب ولیعهدی جدید باشد تا از شدت درگیری با موسسه حاکم آمریکا به‌ویژه مجلس سنای آمریکا، که اخیرا دو قطعنامه در محکومیت ترور جمال خاشقچی و مسئول دانستن( بن‌سلمان) و توقف تمامی حمایت‌ها از عربستان سعودی در جنگ یمن را با اجماع آراء صادر کرد، کاسته شود.

دوم: این‌که شاهزاده محمد بن‌سلمان، که به‌عنوان پادشاه فعلی پشت بیشتر این تغییرات- نه تمامی آنها- قرار دارد، برای کنار زدن پدرش از حکومت به بهانه مریضی‌اش و نشستن بر تخت پادشاهی تلاش می‌کند تا خاندان حاکم و برخی از منتقدان داخلی و خارجی خود را در موقعیت عمل انجام‌شده قرار دهد.

عطوان خاطر نشان کرد: برای ما اولویت دادن یکی از این دو گزینه دشوار است اگر چه ما گزینه دوم یعنی تکیه‌زدن بن‌سلمان بر تخت پادشاهی را بعید نمی‌دانیم؛ چرا که گزارش‌های پزشکی درباره وضعیت سلامتی ملک سلمان به بیرون درز کرده است ناظر بر این امر است که وضعیت بیماری او وخیم‌تر می‌شود افزون بر این، ولیعهد به سمت خود چسبیده و تهدید کرده است که در مقابل هرگونه تلاش برای کنار زدن وی یا کاستن از اختیاراتش تا لحظه مرگ مقاومت می‌کند آن‌چنان‌که حداقل تاکنون هیچ‌گونه تهدید واقعی در داخل کشور علیه او وجود ندارد.

عطوان تاکید کرد: این تغییرات سیاسی، نمادین است و از اهمیت زیادی برخوردار نیست ولی تغییرات در سطح امنیتی به‌ویژه تغییر رئیس گارد ملی، ارتش موازی، که می‌تواند تهدیدی خطرناک‌تر برای بن‌سلمان باشد، چه‌بسا از لحاظ نظری، بازویی قوی علیه معارضان و جناح ملک عبدالله- پادشاه سابق- و فرزاندن و همپیمانانش باشد و همین امر همچنین در مورد تعیین مشاور جدید امنیت ملی و بازیابی ساختار دستگاه اطلاعات عمومی از سوی کمیته‌ای به رهبری ولیعهد، صدق می‌کند. اینها تغییرات مهم‌تری هستند که عزم بن‌سلمان برای قبضه کردن قدرت و پر کردن تمام خلاهایی که می‌تواند منبع تهدیدی علیه قدرت وی یا جاه‌طلبی‌های وی باشد را بازتاب می‌دهد.

وی در پایان گفت: منتظر غافلگیری‌های بعدی از عربستان سعودی هستیم که دیگر، همچون گذشته «پادشاهی سکوت» نیست؛ ولیعهد آن شخصی «ماجراجو» است و در اتخاذ تصمیماتی خطرناک و جسورانه، طبق عقیده بسیاری از منتقدانش، تردید نمی‌کند.

ابراهیم العساف وزیر خارجه جدید عربستان

شبکه المیادین نیز در گزارشی با برشمردن ناکامی های وزیر امور خارجه پیشین عربستان سعودی در تحولات یمن، سوریه، قطر و پرونده قتل خاشقچی، برکناری او را چیزی شبیه به مجازات توصیف کرد.

این شبکه تلویزیونی اعلام کرد، سلمان پادشاه سعودی روز پنج شنبه در احکامی دستور داد تغییراتی در کابینه عربستان صورت گیرد و بر اساس آن، شماری از وزرا از پست های خود کنار گذاشته شدند که از جمله مهمترین آنها عادل الجبیر وزیر امور خارجه بود.

کسی که زندگی نامه و کارنامه شغلی عادل الجبیر را مطالعه کند متوجه می شود سفیر سابق ریاض در واشنگتن یکی از مهمترین کانال های ارتباط عربستان با دولت آمریکا در طول 30 سال گذشته بوده است. این مسئله باعث شده بود تا منتقدان الجبیر او را متهم کنند در حدی به آمریکا عشق می ورزد که بیشتر از اینکه عربستانی باشد آمریکایی است. طبق موازین دیپلماتیک، برکناری عادل الجبیر و تعیین او به عنوان وزیر مشاور در امور خارجی دولت، چیزی شبیه به مجازات است و چه بسا نشانه ای برای ناکامی و شکست های او در عمل به وظایفش باشد. اکنون سؤال این است که عادل الجبیر در چه زمنیه هایی شکست خورد و دچار ناکامی شد؟

نخست یمن؛ از ساعت های آغازین جنگ عربستان علیه یمن نگاه ها به الجبیر معطوف شد که در آن زمان در شبکه های تلویزیونی حاضر می شد و جزئیات این حمله و توجیهات آن را شرح می داد. وی بارها اعلام کرد حملات ائتلاف سعودی به یمن به منزله کسب یک پیروزی بزرگ برای عربستان است. گذشت سه سال از جنگ یمن کافی بود تا او موضع خود را در این زمنیه تغییر داده و اخیرا اعلام کند جنگ یمن بر کشورش تحمیل شد و راه حل بحران یمن فقط سیاسی است.

دوم سوریه؛ "کناره گیری یا مواجه شدن با گزینه نظامی" و "بشار اسد جایی در آینده سیاسی سوریه ندارد"، اینها نمونه ای از اظهارات عادل الجبیر پس از انتخاب شدن به عنوان وزیر خارجه عربستان بود. وی همچنین بارها تهدید به علمیات نظامی علیه سوریه کرد اما تهدیدهای او از حد اظهارات رسانه ای عبور نکرد و با گذشت زمان هیچ کدام عملی نشد و محوری که عربستان نوک پیکان آن بود دچار شکست شد.

سوم بحران قطر؛ ناظران عملکرد سیاسی الجبیر را در بحران کشوهای حاشیه خلیج فارس و محاصره قطر بی نتیجه توصیف کردند، به طوری که به وضوح در تشکیل ائتلافی علیه قطر که کشورهای مؤثر در عرصه تصمیم گیری جهانی را شامل شود شکست خورد.

چهارم پرونده قتل خاشقچی؛ در پرونده قتل جمال خاشقچی روزنامه نگار منتقد سعودی، عادل الجبیر پس از گذشت 18 روز از حادثه مواضعی اتخاذ کرد که با مواضع رسمی در تضاد بود. او تأیید کرد خاشقچی در داخل ساختمان کنسولگری در استانبول به دلیل ارتکاب یک اشتباه بزرگ کشته شده است، ولی در اظهارات بعدی سخنان خود را نقض کرد و گفت عربستان از کیفیت کشته شدن خاشقچی اطلاعی ندارد.

به نظر تحلیلگران، برکناری عادل الجبیر بیانگر آغاز مرحله جدیدی در عرصه دیپلماسی سعودی است که با تحولات حاکم بر ریاض و منطقه بیگانه نخواهد بود، این در حالی است که امارات اخیرا سفارت خود را در دمشق بازگشایی کرد و این اقدام نیز نقطه عطف سیاسی مهمی در تحولات منطقه به شمار می رود.

همچنین العالم در گزارشی نوشت: اگر چه ایجاد تغییر در ارکان سیاسی و امنیتی نظام سعودی بویژه پس از رسوایی در ماجرای قتل خاشقچی قابل پیش بینی بود اما تعویض عادل الجبیر علی رغم تلاش‌هایش در دور کردن اتهامات از ولیعهد به عنوان مباشر قتل خاشقچی بیش از هر چیز نشان می‌دهد بن سلمان از عملکرد او در این ماجرا رضایت نداشته است بویژه آنکه الجبیر علی رغم مساعدت تمام قد ترامپ از بن سلمان در همراه کردن کنگره در حمایت از او کاملا ناکام بود.

- در حالی که بن سلمان شانس خود را برای رهایی یافتن از فشارهای کنگره آمریکا با روی کار آوردن چهره ای جدید و البته اقتصادی امتحان مجدد کرده است و در عین حال چهره های امنیتی را نیز با هدف تلطیف فضای حاکم بر افکار عمومی جهانی تعویض کرده است اما بنظر می‌رسد این تغییرها از یکسو بمعنای اعلام دریافت پیام افکار عمومی جهانی در ماجرای قتل خاشقچی است و از دیگرسو موثر واقع شدن این اقدامات محل تردید جدی است.

- جایگزین معرفی شده بجای الجبیر اتفاقا یکی از دستگیرشدگان و محبوسین بن سلمان است که در ماجرای ادعایی او مبتنی بر مبارزه با فساد دستگیر شد. با روی کار آمدن مجدد العساف و باعنایت با پیشینه او در آلودگی به فساد چنانکه بن سلمان ادعا کرده بود از یک طرف و همچنین با توجه به پرونده و سابقه عمدتا اقتصادی او در بانک جهانی، وزارت دارایی، عصویت در هیات مدیره آرامکو و... بنظر می‌رسد بن سلمان بر آن است تا نسبت به حضور در عرصه بازسازی سوریه چنانکه ترامپ به او دستور داده حاضر شود و یا حداقل نسبت به اجرای این فرمان اعلام آمادگی کرده باشد.

همچنین یک منبع سعودی در گفت‌وگو با «میدل‌ایست‌آی» با بیان اینکه خانه‌تکانی جدید در حکومت سعودی به دستور «محمد بن سلمان»، ولیعهد سعودی انجام شده تصریح کرد که هدف بن‌سلمان از تنزل رتبه «عادل الجبیر» تحقیر او بوده است.

این منبع گفت ولیعهد سعودی می‌خواست عادل الجبیر را بابت آنکه نتوانسته بود به نحو مناسب از او در برابر رسوایی قتل «جمال خاشقچی»، روزنامه‌نگار منتقد سعودی محافظت کند، تحقیر کند.

واکنش وزیر خارجه برکنار شده سعودی نسبت به برکناری

وزیر مشاور در امور خارجه عربستان بعد از برکناری‌اش از سمت وزیر خارجه، از پادشاه عربستان و ولیعهد این کشور به خاطر این تصمیم تشکر کرد.

خبرگزاری رسمی عربستان(واس) نیز گزارش داد: عادل الجبیر از ملک سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان و محمد بن سلمان، ولیعهد این کشور به خاطر صدور دستور برکناری وی از سمت وزارت خارجه و تعیین او به عنوان وزیر مشاور در امور خارجه و عضو کابینه قدردانی کرد.

الجبیر گفت: از خداوند می‌خواهم به لطف سفارشات پادشاه و ولیعهد در ادامه مأموریتم موفق باشم. دستورات پادشاهی نشان دهنده عزم و اراده برای ارتقای کشور و تحقق چشم‌انداز آن است. دیپلماسی عربستان از توجه ویژه رهبران برای ارتقای امکانات و تحقق حضور فعال بین المللی برخوردار است. من از خداوند می‌خواهم که ابراهیم العساف، وزیر خارجه جدید عربستان در مأموریت‌های خود موفق باشد.

در همین حال رضا نصری کارشناس مسائل بین الملل در کانال تلگرامی خود با انتشار این تصویر نوشت:

عادل الجبیر دو مأموریت داشت: بازسازی تصویر سلطنت خشن سعودی و معرفی آن به عنوان یک دموکراسی جفرسونی برای افکار عمومی آمریکا؛ و رایزنی برای جنگ با ایران.

جانشین او ناچار است هم لحن و هم رویکرد خود را با واقعیت‌های داخلی و منطقه‌ای تطبیق دهد.