در طول چند روز گذشته خبری بسیار مهم درفضای مجازی و رسانه‌های کشور منتشر شد مبنی بر اینکه تونلی باستانی در شبستان شرقی مسجد امام(ره) اصفهان کشف شده است. در طول این چند روز گمانه‌زنی‌های مختلفی درباره کاربری این تونل توسط کارشناسان میراث‌فرهنگی مطرح شده اما در اغلب این نظریه‌ها این مطلب عنوان شده است که به احتمال قوی این تونل می‌تواند ساختاری مرتبط با خود مسجد مانند آبراهه باشد. در ارتباط با بافت تاریخی اصفهان و احتمالات مختلف درباره تونل زیرزمینی کشف شده در مسجد امام(ره) اصفهان علیرضا جعفری زند باستانشناس مطرح اصفهان و کشور با خبرگزاری مهر به گفتگو پرداخته که در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد.

آقای جعفری‌زند! با توجه به عکس‌های تونل مکشوفه در شبستان مسجد امام(ره) اصفهان، چه احتمالاتی در ارتباط با کاربری این تونل یا معبر مطرح است؟

ببینید ارتفاع این تونل در عکس‌ها به خوبی مشخص نیست اما چون این معبر به کف شبستان نزدیک است محتمل‌ترین امکان این است که جزئی از پیکره این بنای تاریخی باشد. به عنوان یک نکته مشخص می‌توانم این مطلب را بیان کنم که از دیدگاه من این ساختار مربوط به دوره تاریخی پیش از صفویه نمی‌تواند باشد چراکه اگر اینگونه بود، صفویان در هنگام ساخت مسجد به یقین این مسیر را پر می‌کردند و بر این اساس این نظریه که این تونل جزئی از ساختار مسجد است قوی‌تر رخ می‌نماید. از سویی با توجه به اینکه این تونل در شبستان شرقی مسجد امام (ره) و در پشت سرویس‌های بهداشتی قرار دارد احتمال کاربری این تونل به عنوان سیستم تخلیه فاضلاب در دوران صفویه و پس از آن می‌تواند مطرح باشد چراکه در ارتباط با شیوه‌های آبرسانی یا تخلیه فاضلاب دوره صفویه، آبراه‌هایی با چنین ویژگی‌هایی وجود دارد.

در کشف مسیر و کاربری این تونل چه نکاتی باید مورد توجه باشد؟

این تذکر را باید به مسئولان بدهم که این تونل‌ به احتمال قریب به یقین راه مستقیم ندارد چراکه ساخت و ساز جدید مسیر را کور کرده و با توجه به اینکه دور تا دور مسجد ساختمان‌های جدید پی‌ریزی شده است احتمالاً بخشی از مسیر تونل مذکور از میان رفته است. در واقع باید از دیدگاهی تیزبینانه و با هوشمندی مسیر را دنبال کنیم و بر این اساس استفاده از باستان شناسان با تجربه در زمینه تشخیص کاربری و مسیر تونل مکشوف می‌تواند کمک کننده باشد.

پیدا شدن این تونل به یکی از عجیب‌ترین و مهمترین خبرها مبدل شد؛ آیا احتمال کشف چنین معبرهای تاریخی در اصفهان بعید بوده است؟

تمام گذشته تاریخی اصفهان قدیم در زیر شهری است که امروز بر آن راه می‌رویم. شهر اصفهان دوران‌های مختلفی را پشت سر گذاشته اما هیچگاه در طول تاریخ جا به جا نشده است؛ بر این اساس در زیر این شهر یک گنجینه از تاریخ و فرهنگ این سرزمین نهفته است. به همین دلیل است که من به شخصه از پیدا شدن این ساختار تعجب نمی‌کنم و بارها و بارها به گذر تونل مترو از یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های نه تنها اصفهان بلکه کشور و ایجاد زیرگذرهای مسجد عتیق در خیابان مجلسی معترض بودم.

آیا در تاریخ به وجود یا کشف تونل‌های مشابه در اصفهان اشاره شده است؟

بله؛ اتفاقاً یکی از مورخان اواخر قاجاریه به این مطلب اشاره می کند که در خیابان ولیعصر (عج) فعلی راه‌هایی زیرزمینی پیدا شده است، از سویی ما در اصفهان قلعه‌های متعدد داشته‌ایم که بسیاری از آنها با یکدیگر مرتبط بوده که از این جمله قلعه تبرک است که دارای راه های زیرزمینی به خانه‌های اطراف بوده است.

پس احتمال وجود چنین معبرهایی در دیگر نقاط اصفهان نیز وجود دارد؟

شبکه‌ای از این نوع معابر در اصفهان بسیار گزارش شده است، به طور مثال «ماکسیم سیرو» از وجود یک معبر در کاروانسرای هتل عباسی خبر می‌دهد و در دروازه دولت و خیابان عبدالرزاق هم چنین تونل‌ یا گذرگاه‌هایی مشاهده شده است. اصفهان یک شهر تاریخی همانند رم است اما در آنجا هر کلنگی که بر زمین می‌خورد یک گروه باستان شناس مسئولان شهری را همراهی می‌کنند تا بتوانند قبل از نابودی شواهد تاریخی، اطلاعات لازم را کسب کنند. این در حالی است که در کشور ما آثار باستانی همیشه اتفاقی کشف می شود و گاه نیر همانند آنچه در ساخت زیرگذر عبدالرزاق شاهد بودیم پنهان‌کاری‌ها برای توسعه شهری باعث از میان رفتن این آثار می شود. در سال‌های گذشته بارها به این مطلب اعتراض کردیم که بسیاری از آثار و شواهد تاریخی در کانال مترو، زیرگذر عبدالرزاق و خیابان مجلسی ممکن است از میان برود اما مسئولان گوش شنوایی برای اهمیت به این مطلب نداشتند.

شما در مصاحبه‌های گذشته خود وجود تونلی رابط میان عالی قاپو و مسجد شیخ‌ لطف‌ا... را تأیید کردید، موضوعی که میراث فرهنگی از آن استقبال چندانی نکرد.

در بسیاری از مواقع پیش از کشف آثار باستانی شواهدی از وجود آنها در تاریخ شفاهی این سرزمین به شکل سینه به سینه نقل شده است. بر این اساس ضمن اینکه نقل‌قول‌هایی از وجود گذرگاه در میان عالی قاپو و مسجد شیخ لطف ا... نقل شده است شواهدی نیز در این ارتباط وجود دارد از جمله اینکه در سال ۱۳۱۰ که حوض میانه میدان امام خمینی (ره) احداث شده، این راه زیرزمینی مشاهده شده است. از سویی چند سال پیش در گوشه ضلع جنوب شرقی میدان امام(ره) رطوبت به طبقات بالا نفوذ کرد که پس از پیگیری برای اینکه آیا این امر ناشی از رطوبت آب حوض است یا خیر شواهدی از وجود این راه زیرزمینی به دست آمد. در واقع پس از پیگیری مشخص شد که آب در این تونل یا کانال جمع می‌شده است و در نتیجه رطوبت دفع نشده و به قسمت های بالای ضلع جنوب شرقی میدان امام(ره) نفوذ کرده است.

راهی برای اثبات قطعی وجود این تونل وجود دارد؟ در ارتباط با کاربرد این تونل نیز توضیح دهید.

ثابت کردن این مسئله بسیار راحت است چراکه در ورودی این تونل در مسجد شیخ لطف ا... قرار دارد. جایگاه در ورودی هم مشخص است و از پله پایین به سمت چپ پاگردِ هشتی قرار دارد. این راهروی زیرزمینی برای عبور و مرور زنان و خانواده شاه به این مسجد برای عبادت بوده و مشهور است که شیخ لطف ا... مسائل شرعی را به زنان صفوی در این مسجد یاد می داد. به طور معمول در قدیم این مساجد در نزدیکی خانه‌های علما قرار داشت و هر شخصیت سیاسی و مذهبی یک مسجد در مجاورت خانه خود داشت.

برخی این مطلب را عنوان کرده‌اند که درب مشهور این راهروی زیرزمینی در واقع درب ورودی چله نشین شیخ لطف ا... است؟

چنین چیزی بسیار دور از ذهن است چراکه صوفیگری و چله‌نشینی در نزد شاه عباس بسیار مذموم بوده است و وی با قزلباش‌ها نیز به همین دلیل مبارزه کرد ضمن اینکه در یک مسجد سلجوقی با این همه تزئینات زیبا درنظر گرفتن مکانی با نام چله‌نشین خنده‌دار است و در هیچ منبع تاریخی چنین مطلبی درباره شیخ لطف ا... ذکر نشده است. نامگذاری این مسجد به نام شیخ نیز به دلیل آن است که این مکان محل تدریس شیخ بوده است.