مهرنوش جعفری تنها ۱۹ سالش بود. دختر جوانی که یکی از نخبه‌های کشورمان به شمار می‌آمد و رتبه ۷۰ کنکور را از آن خود کرده بود و در رشته حقوق دانشگاه شهید بهشتی پذیرفته شده بود. حالا، اما این مغز متفکر و جوان نخبه اهوازی زیر خروار‌ها خاک خوابیده است! مهرنوش دختری بود که بی‌تردید خیلی‌ها آرزو داشتند جای او باشند و بتوانند رتبه دو رقمی که هیچ رتبه زیر هزار کنکور را به‌دست بیاورند و در یکی از دانشگاه‌های تراز اول کشور ادامه تحصیل دهند، اما خودش انگار تصور و ذهن متفاوتی از خود داشت! همین تصور هم موجب شد تا برای جراحی زیبایی به یکی از کلینیک‌های شهر اهواز مراجعه کند و به واسطه اشتباه تکنسین در تزریق داروی بیهوشی دچار تشنج و ایست قلبی و سپس مرگ مغزی شود و جانش را به خاطر اقدام به عمل جراحی زیبایی از دست بدهد. خانواده مهرنوش اعضای دخترشان را اهدا کردند تا لااقل قلب دخترشان در سینه فردی دیگر از تپش باز نایستد. مهرنوش، اما نه اولین قربانی جراحی‌های زیبایی است و نه آخرین نفر از این قربانیان خواهد بود. بعد از ماجرای مهرنوش مرگ دختر ۱۷ ساله همدانی بعد از جراحی بینی رسانه‌ای شد. دختر ۱۷ساله همدانی سه روز پس از عمل جراحی زیبایی بینی دچار آمبولی ریه شد و درگذشت. نکته قابل تأمل اینکه به گفته علی احسان صالحی، مدیرکل پزشکی قانونی استان همدان اگر این دختر هیچ گونه عمل جراحی انجام نمی‌داد هنوز زنده بود، زیرا زمینه ژنتیکی، عوارض دارویی و عمل‌های جراحی آمبولی ریوی را تشدید می‌کند. ۲۰ آبان ماه هم زنی مشهدی یک هفته بعد از انجام عمل جراحی بینی به دلیل مرگ مغزی از دنیا می‌رود. این زن مادر دو فرزند بود. تمام این حوادث که آمارشان چندان هم کم نیست موجب نشده تا آمار جراحی‌های زیبایی در کشور پایین بیاید و شاهد افزایش روزافزون آمار‌ها برای جراحی‌های زیبایی هستیم. تقاضا برای جراحی‌های زیبایی و به خصوص جراحی زیبایی بینی در حدی بالاست که ایران به پایتخت جراحی بینی در دنیا تبدیل شده است. اما چرا زنان و دختران ما باید در این سطح به سمت و سوی جراحی‌های زیبایی گرایش داشته باشند؟ آیا داشتن رتبه ۷۰ کنکور و موقعیت اجتماعی مناسب نمی‌تواند آنقدر به یک دختر جوان اعتماد به نفس بدهد که او به جراحی زیبایی فکر نکند؟

صنعت زیبایی حالا دیگر از لوازم آرایش فراتر رفته و بخشی از دنیای پزشکی را هم با خود درگیر کرده است. حالا انواع و اقسام جراحی‌های زیبایی از سوی پزشکان و متخصصان انجام می‌شود و با راهکارهایی، چون پیکرتراشی و لیپوساکشن و جراحی‌های مختلف استاندارد‌های تازه‌ای از زیبایی به جوامع معرفی شده است. سلبریتی‌ها و اینفلوئنسر‌های اینستاگرامی هم در ارائه این الگو‌های تازه به زنان و دختران و حتی مردان نقش مهمی دارند. با تمام اینها، اما آمار‌ها بیانگر آن است که در کنار رشد و افزایش جهانی گرایش به جراحی‌های زیبایی، در ایران تب این جراحی‌ها بالاتر است همچنان‌که مصرف لوازم آرایش بین زنان و دختران کشورمان یکی از رکورد‌های جهانی را دارد و از آنجایی که همه طبقات اقتصادی توان خرید لوازم آرایش اصل و گرانقیمت را ندارند، ورود لوازم آرایش قاچاق و فیک هم در کشور رکورد زده است، اما بی‌تردید تبعات مصرف لوازم آرایش با تبعات و عوارض احتمالی عمل‌های جراحی زیبایی قابل مقایسه نیست. این را می‌توانید با جست‌وجوی کوتاه در اخبار حوادث رسانه‌ها و همچنین مراجعه به دادسرای جرائم پزشکی و مواجهه با خیل بی‌شمار افرادی که برای شکایت از عوارض جراحی‌های زیبایی‌شان مراجعه کرده‌اند مشاهده کنید. با وجود تمام این‌ها باز هم تب تند گرایش به جراحی‌های زیبایی نه تنها فروکش نمی‌کند بلکه این عطش در کوران تبلیغات رسانه‌ای و ارائه استاندارد‌های خاص زیبایی از سوی برخی چهره‌های دنیای مد و زیبایی روز به روز تندتر می‌شود.

ایران جزو ۳ کشور اول جهان در جراحی زیبایی

کشور ما به عنوان یکی از کشور‌های با رتبه بالا در انجام جراحی‌های زیبایی در دنیا شناخته می‌شود. طبق گزارش‌های موجود، ایران از نظر نسبت عمل‌های جراحی زیبایی انجام شده به کل جمعیت در ردیف سه کشور اول جهان است. در ایران سالانه حدود ۲۵ تا ۳۰ هزار جراحی زیبایی انجام می‌شود که ۶۰ درصد این موارد مربوط به جراحی بینی و بقیه آن مربوط به سایر جراحی‌های زیبایی است. از نظر جراحی پلک و صورت ایران در رده چهارم و از نظر لیپوساکشن، سینه و شکم پس از امریکا در رده دوم قرار دارد. از سوی دیگر تقاضا برای انجام عمل‌های زیبایی در حال افزایش است.

نگاهی به مطالعات روانشناختی جراحی زیبایی

در دهه‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ نخستین مطالعات روانپزشکی روی کسانی که خواهان زیبایی بودند انجام گرفت. بر اساس این تحقیقات خودشیفتگی و همچنین احساس نقص در ظاهر بدنی و به ویژه صورت در زمانی که نقص‌ها تخیلی یا بسیار جزئی و خفیف باشند از ویژگی‌هایی است که در بیشتر متقاضیان انجام چنین جراحی‌هایی وجود دارد و اغلب اضطراب‌زا بوده و موجب افت کارکرد‌های فرد در حوزه‌های روابط بین فردی، خانوادگی و شغلی می‌شود. مطابق برخی مطالعات، افرادی که با وجود نقص‌های جزئی در ظاهر خود اقدام به عمل‌های جراحی زیبایی می‌نمایند اغلب دچار پریشانی روانشناختی، عزت نفس پایین و تحریف تصورات بدنی از خود بوده و نیمرخ روانشناختی آنان با افراد عادی متفاوت است. بین افراد متقاضی و غیرمتقاضی جراحی زیبایی از لحاظ اختلالات اضطرابی، افسردگی و تصویر بدنی تفاوت معناداری وجود دارد. پژوهش کلپ و همکاران نیز نشان داد که فراوانی الگو‌های شخصیتی خودشیفته، وابسته و نمایشی در متقاضیان جراحی زیبایی به طور معناداری بیشتر از سایر الگو‌های شخصیتی است و فقط یک درصد عمل‌های جراحی زیبایی ناشی از حالت غیرمتعارف است.

دلایل فردی، اجتماعی و خانوادگی گرایش به جراحی زیبایی

پژوهشگران دانشکده روانشناسی دانشگاه‌های علامه طباطبایی، آزاد اسلامی تهران و فردوسی مشهد در مطالعه‌ای به بررسی عوامل اجتماعی، فرهنگی، خانوادگی و فردی مؤثر در گرایش افراد به عمل‌های زیبایی پرداختند. این پژوهش در بازه زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۶ روی افراد ۲۳ تا ۵۳ سال انجام شد و محققان با ۲۱ نفر از زنان متأهل شهر کرج که سابقه جراحی زیبایی انجام داشتند، مصاحبه عمیق انجام دادند. معیار‌های انتخاب شرکت‌کنندگان در پژوهش این موارد بود: حداقل یک سال از عمل جراحی زیبایی‌شان گذشته باشد، جراحی آن‌ها صرفاً برای زیبایی انجام شده و دلایل پزشکی و ترمیمی نداشته باشد و برای شرکت در پژوهش رضایت داشته باشند.

خودپنداره منفی، انزوای اجتماعی، بدریخت انگاری، تجربه نشانگان روان‌رنجوری (افسردگی، اضطراب و تحریک‌پذیری)، گرایش به الگوی شخصیتی خودشیفته، نیاز به تأیید، تنوع‌طلبی، ترس و اجتناب از نشانگان پیری، از جمله عوامل فردی منجر به گرایش برای انجام جراحی زیبایی بودند. در تحقیقات گذشته مشخص شده بود تنها زنانی که اعتماد به نفس پایینی دارند اقدام به جراحی زیبایی می‌کنند ولی در این مطالعه زنان با اعتماد به نفس بالا نیز تنها برای تنوع طلبی، ترس و اجتناب از نشانگان پیری جراحی‌های زیبایی انجام داده‌اند. ادراک تکراری شدن برای همسر، جلب توجه همسر، سابقه اقدام به جراحی زیبایی در خانواده، رفتار تحقیرآمیز همسر و سایر اعضای خانواده، افزایش رضایت جنسی، کمرنگ شدن صمیمیت زناشویی و نگرش مثبت و تشویق همسر از جمله عوامل خانوادگی- زناشویی بودند که در اقدام افراد به جراحی زیبایی نقش داشتند.

نقش همسالان و دوستان، دریافت تأیید اجتماعی، ارزش یافتن زیبایی و ریخت‌پروری، نقش مدل‌های رسانه‌ای، تسهیل اقدام به جراحی و پیشرفت جراحی زیبایی و مد شدن اقدام به جراحی از عوامل فرهنگی- اجتماعی مؤثر در انجام جراحی‌های زیبایی هستند.

به جای بینی باید جهان بینی را عمل کنیم!

یک جمله معروف وجود دارد که می‌گوید «کسی که بینی‌اش را عمل می‌کند مشکل ندارد بلکه مشکل جهان بینی دارد». محمد پیروی خامنه روانشناس و مدرس دانشگاه در پاسخ به سؤال «جوان» در رابطه با دلایل گرایش به جراحی‌های زیبایی در کشور می‌گوید: «برای بررسی عوامل گرایش به جراحی زیبایی عوامل متعددی دخیل هستند. از یکسو بحث اعتماد به نفس در میان متقاضیان جراحی زیبایی و از سوی دیگر میل به زیباتر شدن مطرح است. تربیت خانواده و جامعه هم در این زمینه تأثیرگذار است. همچنان که شاهد آن هستیم که برخی دارای اعتماد به نفس کاذب هستند و برخی بدون اعتماد به نفس؛ در نتیجه تربیت خانواده و شرایط اجتماعی ما شاهد هستیم که برخی افراد با وجود بالا رفتن سنشان قادر به تکمیل اعتمادبه‌نفس خود از طریق تفکر و استدلال صحیح نیستند و به جای آنکه بخواهند خودشان را از طریق ورزش و کسب جایگاه‌های اجتماعی و تحصیل و مسائلی از این دست نشان دهند، به این رفتار‌ها رو می‌آورند و برای خودشان استدلال‌هایی دارند.»

این روانشناس با تأکید بر اینکه در کشور ما تب جراحی زیبایی بالاست و حتی از کشور‌های دیگر برای انجام چنین عمل‌هایی به ایران می‌آیند، می‌افزاید: «در حوزه اعتماد به نفس عوامل متعددی دخیل هستند. جمله مشهوری می‌گوید اگر شما پول نداشته باشید می‌توانید به دست بیاورید یا اگر ماشین و خانه نداشته باشید می‌توانید زمانی آن‌ها را به دست بیاورید، اما اگر اعتماد به نفس نداشته باشید هیچ ندارید! به بیان دیگر بیشتر ضرر‌ها به انسان از عدم اعتماد به نفس زیاد داشتن و اعتماد به نفس کاذب ناشی می‌شود.

این استاد دانشگاه در پاسخ به سؤالی در رابطه با اینکه چرا همچون مهرنوش جعفری با وجود داشتن رتبه ۷۰ کنکور اقدام به انجام عمل جراحی زیبایی می‌کند اینگونه پاسخ می‌دهد: «بحث عشق، اعتماد به نفس و رشد نگاه و تفکرات افراد در یک جهت نیست و از جهات مختلف است. حمایت از افراد در خانواده، پشتیبانی آنها، حضور آن‌ها در جمع و خودی نشان دادن همه این‌ها به مرور اعتماد به نفس افراد را تقویت می‌کند. موفقیت‌های اینچنینی و رتبه برتر در کنکور دلیل به وجود آمدن اعتماد به نفس نیست بلکه باید از سنین پایین مراقب بچه‌ها و حتی مراقب تجربه کردن‌های آن‌ها هم باشیم. صرف اینکه کسی در درس تجربه خوبی داشته باشد نمی‌تواند اعتماد به نفس کاملی برای وی پدید آورد بلکه فرد باید در جهات مختلف و در محیط‌های مختلف تجربیات را داشته باشد تا به رشد و ارتقای روانشناختی دست یابد.»

به گفته وی حال اگر فرد در دوران کودکی در خانواده با محیط رشد و تعالی اعتماد به نفس مواجه نبوده باید خودش در این زمینه تلاش کند که البته در سنین پایین این کار مقداری سخت است.

اما راهکار چیست و چگونه می‌توان اعتماد به نفس را تقویت کرد؟ خامنه در این باره با اشاره به تجربه‌اش با دانشجویان می‌گوید: «به طور نمونه وقتی به دانشجویان می‌گویم چند دقیقه کنفرانس بده، اما دانشجو حاضر است واحدش را حذف کند، اما در جمع صحبت نکند، این نشان می‌دهد که خانواده‌ها هم در این زمینه کم‌کاری کرده‌اند و خانواده‌ها اعتماد به نفس آن‌ها را به درستی رشد نمی‌دهند البته شجاعت‌های کاذب و اعتماد به نفس کاذب هم آسیب زننده است.»

به گفته وی آلفرد آدلر روانشناس می‌گوید: «مهم‌ترین خواسته انسان برتری طلبی و کسب اعتماد به نفس است.» خامنه با اشاره به نشانه‌های کمبود اعتماد به نفس همچون احساس حقارت که به صورت خجالت کشیدن و شرمنده بودن یا حتی خود را اغراق‌آمیز دیدن، فخر فروختن و مغرور بودن و قدرت‌نمایی کردن نشان می‌دهد می‌گوید: «اینکه برخی افراد دوست دارند مورد تعریف و تمجید اطرافیان قرار بگیرند هم بعضی وقت‌ها نشانه کمبود اعتماد به نفس است.»

وی برای بالا بردن اعتماد به نفس پیشنهاداتی را مطرح می‌کند. به طور مثال به گفته خامنه افراد بهتر است خودشان را کمتر سرزنش کنند و اگر خودشان نقاط ضعفی سراغ دارند آن را پیدا و برطرف کنند. شناسایی استعداد‌ها و تقویت آن‌ها و همچنین برطرف کردن نقاط ضعف یکی از راهکار‌هایی است که می‌تواند منجر به افزایش اعتماد به نفس شود. از سوی دیگر با تقویت استعداد‌ها نقاط ضعف هم کمتر خودش را نشان می‌دهد. همچنین انسان خودش را بررسی کند و ببیند در طول زندگی‌اش چه موفقیت‌ها و چه مهارت‌هایی داشته و از کجا به کجا رسیده است. این باعث می‌شود تا انسان از خود رضایت داشته باشد.

این مدرس دانشگاه تصریح می‌کند: «گاهی نباید به قضاوت دیگران توجه کرد و «خواهی نشوی رسوا همرنگ جماعت بودن» را نباید در خودمان تقویت کنیم. معمولاً دیگران دوست دارند تا افراد را زیر سلطه خود قرار دهند و همیشه نقاط ضعفشان را به رویشان می‌آورند یا صحبت‌هایی می‌کنند که در حد توان و درک ما نیست و این‌ها باعث می‌شود تا ما نسبت به آن جمع یا آن فرد احساس کمی کنیم و این روی اعتماد به نفس ما تأثیر می‌گذارد. اگر عقاید و نظر‌هایی داریم بهتر است روی آن‌ها تأمل و تفکر داشته باشیم. اینکه عقاید دیگران از من بهتر است و آن‌ها کار‌ها را بهتر از من انجام می‌دهند فراموش کنیم. انسان‌ها متفاوت آفریده شده‌اند و هر انسانی استعداد‌های خاص خودش را دارد و هیچ انسانی نیست که توانمندی و ویژگی‌های مثبتی نداشته باشد.»

از نگاه خامنه استعداد افراد بر اساس آفرینش آنهاست. در نتیجه باید پذیرفت هر کس به نوبه خود استعداد‌هایی دارد که می‌تواند آن‌ها را تقویت کند.

وی تأکید می‌کند: «ما نباید خودمان را با دیگران مقایسه و فکر کنیم دیگران بهتر یا موفق‌تر هستند. پذیرش اینکه انسان‌ها با استعداد‌های مختلف با هوش و ظاهر متفاوتی به دنیا می‌آیند و توانایی‌ها و مهارت‌های مختلفی دارند، یکی از گام‌های افزایش اعتمادبه‌نفس است. اگر این نکات از سنین کودکی از سوی خانواده رعایت شود و با افزایش سن و رسیدن به بلوغ با مطالعه و کندوکاو خود ما هم این نکات را در خودمان بشناسیم و تقویت کنیم، می‌توانیم به اعتماد به نفس مطلوب برسیم. البته برای هرگونه تغییر، نیاز به اطلاعات داریم و اگر راکد بمانیم همان فرد دیروز هستیم. برای تغییر باید ذهن با اطلاعات جدید مواجه شود و این اطلاعات هرچه مثبت‌تر باشد ما را به سمت مثبت‌تر هدایت می‌کند. این‌ها نکاتی است که می‌تواند منجر به تقویت اعتماد به نفس در اطراف افراد شود.»