يکي از مطالبات جدّي مطرح شده در جوامع مدني، مبحث «حقوق شهروندي»است که اخيراً مورد توجه ويژه صاحبنظران مسايل شهري، اجتماعي، حقوقي و ... قرار گرفته است تا آنجا که تامين، رعايت و اجراي آن به عنوان يکي از دغدغه هاي اصلي جوامع بشري تلقي و تبديل به شاخصي قابل توجه و تأثير گذار در بررسي کارآيي، اثربخشي و بهره وري عملکرد و رفتار سازماني گرديده است.

براي ورود به مبحث «حقوق شهروندي» و روشن شدن موضوع مي بايست به اين نکته اساسي توجه نمود که بين «شهرنشيني» و «شهروندي» تفاوت بسياري وجود دارد.کارشناسان شهري تفاوت هايي را بين شهرنشيني و شهروندي قائل هستند که به حقوق شهروندي و بايدها و نبايدهاي زندگي شهري مربوط مي شود.

اينکه يک شهروند، قوانين زندگي شهري و وظايف متقابل مديريت محلي و شهروندان را مي داند و مي پذيرد و خود را ملزم به رعايت آنها مي داند، درحالي که شهرنشين ها صرفاً در يک شهر زندگي مي کنند، بدون آنکه به قوانين و الزامات زندگي شهري احترام بگذارند و خود را متعهد، معتقد و مقيد به رعايت آنها بدانند.

هنگامي يک شهرنشين به شهروند تبديل مي شود که حس تعلق خاطر به شهر در او زنده باشد. در طول سال هاي گذشته و با توجه به رشد جمعيت شهري در کشور و بزرگتر شدن بيشتر شهرها، تبديل فرآيند شهرنشين به شهروند نيز روند رو به رشدي داشته اما هنوز اين روند نتوانسته آنگونه که بايد در ميان همه شهروندان نهادينه شود . قطعاً در اين مسير سازمان هاي متولي اموراجتماعي و فرهنگي که به واسطه نوع کارکردشان، ارتباط مستقيمي با شهروندان دارند، مي توانند در تقويت روح مسئوليت پذيري و پررنگ تر کردن احساس تعلق شهروندان به محلي که در آن زندگي مي کنند نقش تأثيرگذاري ايفا کنند.

برگزاري دوره هاي آموزش شهروندي در فرهنگسراها، خانه هاي فرهنگ، مساجد، مدارس، سراي محله ها، درمحل آپارتمان ها و ... با هدف آشنايي متقابل شهروندان با فرهنگ و حقوق شهروندي شان و در مقابل وظايفي که به عنوان شهروندان يک شهرو روستا به عهده شان است در همه رده هاي سني و به خصوص کودکان و نوجوانان کمک خواهد کرد تا با تکيه بر اين فعاليت هاي فرهنگي و اجتماعي، حس تعلق بيشتري نسبت به شهرها و روستاهايي که درآن زندگي مي کنند پيدا نمايند.

با مشخص شدن مفاهيم «شهرنشيني» و «شهروندي» به جرأت مي توان گفت: حقوق شهروندي چيزي نيست جز احترام به ارزش و کرامت والاي انساني. حقوق يک شهروند بر پايه و اساس همين اصل مورد توجه قرار مي گيرد. ازديد شهري موضوع حقوق شهروندي، روابط مردم شهر، حقوق و تکاليف آنها در برابر يکديگر و اصول و هدف ها و وظايف و روش انجام آن است. در واقع حقوق شهروندي آميخته است از وظايف و مسئوليت هاي شهروندان در قبال يکديگر، شهرو دولت يا قواي حاکم و مملکت وهمچنين حقوق و امتيازاتي که وظيفه آن حقوق بر عهده مديران شهري، شهرداري و دولت يا به طور کلي قواي حاکم مي باشد .به مجموعه اين حقوق و مسئوليت ها،«حقوق شهروندي» اطلاق مي شود.

به عبارتي حقوق شهروندي مجموعه حقوقي است که اجتماع بر هر شهروند و هر شهروند نسبت به شهروند ديگر برعهده دارد.

امروزه در سطح جهاني، بحث «مديريت شهري و حقوق شهروندي» و رابطه حقوق شهري، زندگي شهري و مديريت شهري بسيار مهم است و چنانچه «نظام مديريت شهري» را شامل فرآيندهاي سياست گذاري، برنامه ريزي، هماهنگي، سازماندهي و نظارت بر اداره امور شهر و شهرداري بدانيم و «نظام حقوق شهري»را به مثابه روند قانونمند کردن فرآيندهاي چندگانه نظام مديريت شهري و نيز قانونمدار نمودن وظايف و تکاليف متقابل و دو سويه شهرداري به شهروند محسوب کنيم که هدف آن به سامان کردن زندگي شهري و فعاليت‌هاي شهرداري و شهروندان است، به خوبي اهميت نقش و جايگاه نظام حقوق شهري در مديريت شهري و نيز رابطه و نسبت مديريت شهري و حقوق شهروندي مشخص مي‌شود.

دراين ميان سهم و نقش شهرداري که حلقه پيوند و اتصال نظام مديريت شهري و نظام حقوق شهري است، اهميت خاصي دارد.

***

با تمام تفاسير، هرچند هدف کلان از حقوق شهروندي، تأمين سعادت شهروندان و مديران شهري از طريق ايجاد محيط شهري مناسب، برخوردار، هدفمند و يکپارچه برپاشده بر اساس قوانين الهي و بشري مي‌باشد، اما حقوق شهروندي نيل به اهدافي به شرح ذيل را نيز تعقيب مي کند:

*بسط و گسترش توانايي هاي شهروندان

*تقويت حس تعلق اجتماعي

*تقويت حس اعتماد به نظام مديريت شهري

*ايجاد عدالت در برخورداري از فرصت ها و امکانات

*ساماندهي و يکپارچه سازي امور شهروندان

*بهبود و ارتقاي شاخص هاي مثبت شهروندي

*توسعه و تعميم دانش ها، نگرش ها و مهارت هاي مثبت و سازنده شهروندان

*تقويت ساختار شهروندي از طريق استقرار نظام حقوق، تکاليف بين شهروندان و مديران شهري

*مشارکت جويي و افزايش ميزان اثرگذاري شهروندان در بهبود امور شهري

*تقويت بينش زندگي جمعي و احترام به نيازهاي جمعي در مقابل فردگرايي

*بسترسازي تعاملات هدفمند اجتماعي به منظور تثبيت حاکميت

***

نتيجه رعايت حقوق شهروندي، تحقق آرامش و آسايش حال و آينده جامعه است. ويژگي مهم حقوق شهروندي اين است که شهروندان به شکل عادلانه و برابرحقوق، خود را عضو جامعه بدانند و در رخ دادن هراتفاقي واکنش نشان دهند. آنها با دانستن حقوق مدني، سياسي و اجتماعي شان به رخدادهاي پيرامون بي تفاوت نخواهند بود و در تعامل متقابل حقوق شهروندي و وظايف شهروندي، جامعه در نهايت به سمت همگرايي و همبستگي اجتماعي هدايت مي گردد.

با توجه به موارد مذکور و نيز با لحاظ شناخت اکثر قريب به اتفاق شهروندان از وظايف و اختيارات مديريت شهري، بديهي است آنچه که به عنوان ماده 55 قانون شهرداري ها و ماده 71 قانون شوراهاي اسلامي کشور، وظيفه شهرداري و شوراي اسلامي شهر شمرده مي شود در حقيقت به نوعي ناظر بر وظايف و تعهدات مديريت شهري در تحقق حقوق شهروندي مي باشد. شهروندان بطور پيوسته عملکرد شهرداري ها را ارزيابي مي کنند. در صورتي که شهرداري ها کليه حقوق شهروندي را رعايت نمايند و ارزيابي شهروندان مثبت باشد، اعتبار مديريت شهري افزايش مي يابد و در صورت عدم رعايت حقوق و وظايف شهروندي و عدم توجه به مفهوم شهروندي، شهروندان انتظاراتي خارج از حيطه وظايف شهرداري ها خواهند داشت و يا اينکه شاهد از ميان رفتن حقوق مسلم شهروندان و يا بروز نارضايتي هاي اجتماعي به انحاي مختلف خواهيم بود.

به عنوان نمونه به شرح ذيل موارد پيشنهادي که مي تواند دراغلب جوامع انساني مورد توجه و اجراي مديريت شهري درزمينه تبيين، ارتقا و نهادينه سازي«فرهنگ و حقوق شهروندي» شود، ارائه مي گردد:

*اهتمام علمي و عملي جدّي مديريت شهري جهت ترويج مفاهيم و پيام هاي فرهنگ و حقوق شهروندي برگرفته از کلام ا... مجيد و سيره ائمه معصومين(ع).

*تلاش جدّي مديريت شهري براي شناسايي نيازها، مشکلات و مسايل شهروندان و مبتني برآن، تهيه، تدوين و تصويب چشم انداز و برنامه کاري و اولويت بندي اجراي برنامه هاي کاري کوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت مدون ومصوب جهت فعاليت هدفمند و منتج به نتايج ملموس و محسوس براي حل مشکلات و ارائه خدمات مطلوب و بموقع به شهروندان.

*فراهم نمودن زمينه هاي مشارکت شهروندان در اداره امور محلي ازطريق احياي محلات و محله محوري و اهتمام در ايجاد حس تعلق خاطر و احساس شهروندي بين تمامي شهروندان با لحاظ تنوع فرهنگ ها وقوميت ها با رويکرد افزايش انسجام، کنترل، مسئوليت پذيري، همدلي و همياري اجتماعي شهروندان.

*براي رسيدن به توسعه پايدار؛ شوراهاي اسلامي مي بايست ساعي، متعهد و مقيد براين باشند که در مرحله تصويب، نظارت و اجراي بودجه مديريت محلي، مديران محلي را ملزم به تهيه و تدوين پيوست هاي اجتماعي، فرهنگي، امنيتي، انتظامي، قضايي، زيست محيطي، ميراث فرهنگي، بهداشتي و ... در انجام پروژه هاي عمراني نمايند.

*اهتمام علمي و عملي جدّي مديريت شهري جهت ارائه آموزش هاي زيربنايي شهروندي در حوزه جمع آوري و تفکيک زباله از مبدأ، مديريت پسماند وتوليدثروت از اين طلاي کثيف.

*تلاش و جدّيت مديريت شهري جهت ارائه آموزش هاي زيربنايي شهروندي در حوزه ترويج و نهادينه نمودن فرهنگ احترام به محيط زيست ، کاهش آلودگي هاي زيست محيطي و ارتقاي سواد زيست محيطي شهروندان با هدف ارتقاي بهداشت و سلامت اجتماعي شهروندان و حفظ و پاسداشت محيط زيست .

*اهتمام علمي و عملي جدّي مديريت شهري جهت ترويج فرهنگ آپارتمان نشيني با رويکرد ارتقاي انسجام، کنترل ، آموزش، مسئوليت پذيري ، همدلي و همياري اجتماعي شهروندان.

*مديريت شهري جهت ارائه آموزش هاي زيربنايي شهروندي در حوزه ترويج فرهنگ سالم سازي تردد خودروها و عابرين پياده در سطح معابر و خيابان ها و فرهنگسازي رعايت مقررات راهنمايي و رانندگي (مديريت ترافيک و فرهنگ شهروندي درحوزه ترافيک) اهتمام و جديت بيشتري داشته باشد.