4 خانواده ميان خرابه هاي باستاني قورتان زندگي مي کنند تاقه قورتان در ميراث فرهنگي و مراسم زار خاک که ماه محرم در قلعه برگزار مي شود در زمره ميراث معنوي به ثبت رسيده اند.

سرزميني از خشت و گل، در برهوت کوير شرق اصفهان و در همسايگي تالابي که ديگر نيست. در بي‌کرانگي اين کوير، روستايي هست که خشت به خشتش آينه تمام‌نماي تاريخ است. تاريخي مدفون‌شده در دل ميراثي هزاران ساله.

روستاي قورتان در 110 كيلومتري شرق اصفهان از يک سو همسايه با بيابان است و از سوي ديگر همنشين زاينده رودي که ديگر زاينده نيست. نامش را به يک واژه ترکي به معني اسلحه‌خانه نسبت مي‌دهند و زبانشان در فارسي قديم و پهلوي ريشه دارد. به گواهي نام‌ها و نشانه‌ها، پيشينه قورتان به دوران بهرام پنجم (بهرام گور پانزدهمين پادشاه ساساني، فرزند يزدگرد يکم) و شايد قبل‌تر از آن مي‌رسد. در شمال‌غربي روستا و در نزديک برج کبوترخانه، قلعه‌اي وجود داشته که در گويش محلي به آن بارام شاه يا بهرام مي‌گفتند با ساختن ارگ اصلي، قلعه بهرام شاه به قلعه کِني (قلعه کهنه) مشهور شد و بعد‌ها جاي خود را به زمين‌هاي کشاورزي داد.

قلب اين روستا، بزرگ ترين قلعه مسکوني خشت و گلي ايران است. قلبي که گذر عمر حالا ضربانش را کند کرده و خستگي قرن‌هاي متمادي بر چهره‌اش نشسته است.

«زار خاک» اش را برخي از شهرهاي ديگر هم مي‌شناسند؛ مرثيه‌اي براي جنگ کربلا و قيام امام حسين(ع)، آييني با قدمت حدوداً 150ساله، تنها ميراثي از گذشته که در قلعه گرامي داشته مي‌شود. تاسوعا و عاشورا تنها روزهايي از ‌سال هستند که بخاطر مراسم ويژه روستا، قلعه رنگ مهمان و گردشگر از شهرهاي ديگر را به خود مي‌بيند.

قلعه قورتان به وسعت پنج هکتار از قرن چهارم هجري و در عصر ديلميان براي اين روستا به يادگار مانده است. قلعه‌اي که 14 برج نگهباني، چهار مسجد به‌جامانده از دوران‌هاي اسلامي، بازار، کاروانسرا، حمام، باغ‌هايي که به جز ديوارهاي خشتي فروريخته چيزي از آن به جا نمانده و آسياب‌هاي متعدد و انبوهي از خانه‌هاي مسکوني خشتي را در خود جاي داده است و بسياري از اين بناها در گذر زمان به دلايل مختلف انساني يا محيطي تخريب شده يا بدون توجه به معماري ويژه قلعه مورد بازسازي قرار گرفته‌اند. ازجمله اين بناها حسينيه‌اي است که در ميان قلعه، ساز ناکوک مي‌زند.

حسن فاطمي، ساکن قورتان و دبير انجمن دوستداران ميراث فرهنگي درباره علت معماري ناهمگون اين حسينيه مي‌گويد: اهالي روستاي قورتان از 120‌سال قبل مراسم عزاداري ويژه‌اي به نام «زارخاک» براي ايام محرم برپا مي‌کنند و به همين دليل حسينيه صفويه در آن زمان ساخته شد که کاملاً با معماري ويژه قلعه سازگاري داشت اما در دهه 70 به دليل سهل‌انگاري مردم و مسئولان، حسينيه تخريب و به جاي آن بناي فعلي ساخته شد که هيچ سنخيتي با فضاي قلعه ندارد.

«زارخاک» بزرگ ترين ميراث معنوي روستاست. عزاداري امام‌حسين(ع) مردم روستا را سالي يک بار درون قلعه جمع مي‌کند. از قديم هر طايفه روستا عهده‌دار وظيفه‌اي خاص براي برگزاري اين مراسم است. سر برهنه و پا برهنه ساعت‌ها براي امام‌حسين(ع) علم‌گرداني مي کنند. هفت‌سال پيش که قلعه در فهرست ميراث فرهنگي ثبت شد، مراسم «زار خاک» هم در فهرست ميراث معنوي به ثبت رسيد. اين مراسم آداب مخصوص به خود را دارد. نزديک غروب، دسته‌هاي گروه سادات و گروه عامه مردم براي عزاداري به راه مي‌افتند. سادات با شال‌هاي سبز جلوي دسته و عامه با شال‌هايي به رنگ‌هاي مختلف پشت سر سادات حرکت و «شال‌گرداني» مي‌کنند و ذکر مي‌گويند. در روز تاسوعا، دو زار دارند. يعني علاوه بر زار، زار خاک نيز برگزار مي‌شود. عزاداران هنگام حرکت، از کاه‌هايي که در مسير ريخته شده بر سر و روي خود مي‌ريزند.

تاسوعا و عاشورا که تمام مي‌شود دوباره در قلعه سکوت مي‌ماند و حجم عظيم خشت و گل‌هاي آوار شده بر روي هم. شگفتي اينجاست که در ميان خرابه‎هاي اين قلعه باستاني زندگي هنوز جريان دارد هر چند به سختي و دشواري. در لابه‌لاي اين خشت و گل‌هاي در هم فرو ريخته چهارخانواده زندگي مي‌کنند.

«سعيد قاسمي» و خانواده‌اش يکي از چهار خانواده ساکن در قلعه هستند. مردي حدوداً60 ساله که در همين قلعه به دنيا آمده و تا به امروز که خود صاحب يک خانواده شش نفره شده هرگز بيرون از قلعه زندگي نکرده است.