نصف جهان: حاشیه‌نشینی پدیده‌ای است که با اسکان غیررسمی و بدون مجوز گروه بزرگی از مردم در مکانی در کناره شهرها ایجاد می‌شود.

حاشیه‌نشینی در شهرهای ایران به صورت شهرک‌نشینی در حومه شهرها و همچنین آلونک‌نشینی دیده می‌شود.

ماجرای حاشیه‌نشینی در شهرهای مختلف ایران روایت مشابهی است، جایی که مشکلات مختلف، محلات را به جزایر دورافتاده‌ای تبدیل کرده که مستعد انواع آسیب‌های اجتماعی هستند.

فقر، فساد، بیکاری، جرائم مختلف و اعتیاد هرکدام در زیرپوست حاشیه‌نشینی که خود مولود مشکلات اقتصادی است جای خود را بازکرده اند.

برخی کارشناسان معتقدند که این سکونتگاه‌ها به علت پدیده فقر شهری به وجود آمده‌اند و بخشی از سرریزهای اقتصادی و اجتماعی شهرها که نمی‌توانند جذب بازارهای رسمی زمین، مسکن و اقتصاد شهر شوند برای دسترسی به مسکن در حد استطاعت خود به این سکونتگاه‌ها پناه می‌آورند.

هرچند که بحث ساخت‌وسازهای غیرمجاز و اسکان بدون مجوز شاید بستری برای شکل‌گیری حاشیه‌نشینی باشد اما مشکل عمده ساکنان حاشیه شهرها مسکن نیست بلکه مشکلات اجتماعی و اقتصادی است.

موضوع حاشیه‌نشینی آنجا جدی‌تر می‌شود که سراغ آمارها برویم؛ عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی با یادآوری اینکه حدود ۱۸ میلیون نفر از ۵۵ میلیون نفر جمعیت شهری ایران در حاشیه‌ها زندگی می‌کنند، معتقد است که معادل یک‌سوم شهروندان ایران حاشیه‌نشین هستند.

این آمار را رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران هم تأیید کرده و گفته است: مصوبه‌ای که در سال ۹۳ در هیئت دولت با عنوان سند ملی احیای بهسازی، نوسازی و توانمندسازی محله‌های ناکارآمد شهری به تصویب رسید موجب شد نگاه جدیدی در راستای احیای سکونتگاه‌های غیررسمی شکل گیرد.

سید حسن موسوی چلک با اشاره به اینکه دستگاه‌های مختلفی عضو ستاد شدند، گفت: نیازهای مردم در سکونتگاه‌ها و حاشیه‌نشینی غیررسمی نیازمند مشارکت سازمان‌های غیردولتی است که در این سند جدید نیز به آن ذکرشده به‌طوری‌که تا سال ۱۴۰۴ این مناطق باید حد متوسط خدمات را داشته باشند.

رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران تأکید کرد: بر اساس این مصوبه، در ۹۱ شهر کشور که این مناطق شناسایی شد ۹۷۴ محله با ویژگی‌های محلات ناکارآمد شهری شناسایی شد که به چهار طبقه بافت‌های تاریخی، فرسوده، روستاهای حاشیه‌نشین و سکونتگاه‌های غیررسمی تقسیم شد که به آنها مناطق ناکارآمد عنوان می‌شود.

وی با اشاره به اینکه بر اساس مطالعات انجام‌شده حدود ۱۸ میلیون نفر ساکن این مناطق هستند گفت: در سکونتگاه‌های غیررسمی نیز برآورد شده ۱۰ تا ۱۱ میلیون نفر زندگی می‌کنند که باید برای رفع مشکلات و نیازهای این افراد فکر اساسی شود، به‌طوری‌که دیگر نباید نسبت به آنها بی‌تفاوت بود و به‌عنوان یک منطقه غیررسمی آنها را شناخت و همین موضوع باعث شود خدماتی به آنها ارائه نشود.

جمیع اظهارات مسئولان و صاحبنظران نشان می‌دهد در رفع معضل حاشیه‌نشینی ‌برغم وجود قوانین متعدد و تأکید و توجه در برنامه‌های مختلف توسعه همچنان قدم‌های جدی برداشته نشده است؛ آمار رو به رشد حاشیه‌نشینی خود مؤید این مطلب است.

برخی کارشناسان معتقدند که حاشیه‌نشینی در ایران از دهه ۴۰ به بعد شکل‌گرفته و در این مدت در همه برنامه‌های توسعه به این پدیده توجه نشد و تنها برنامه چهارم و پنجم توسعه به این موضوع پرداخته شد و قبل از آن‌همه دیدگاه‌ها در مورد این مناطق تخریبی و نه توانمندسازی بود.

در این میان شاید بتوان انگشت تقصیر در زمینه عدم توفیق برنامه‌ها را به سمت مسائلی چون ناکارآمدی مدیریتی و نبود مدیریت یکپارچه در کلانشهرها نشانه گرفت؛ موضوعی که باید برای آن چاره‌اندیشی جدی شود.