«همه چیزمان باید به همه چیزمان بیاید»؛ این دیالوگ آشنا، وصف امروز ماست که خالق «کمال الملک» آن را از زبان مظفرالدین شاه نقل می کرد.23 مرداد برای هنردوستان و علاقه مندان به هنر سینما یاد آورخالق آثاری است که توانست با استفاده از قصه‌ها، مثل‌ها، فولکلورها ،باورهای عامیانه ایرانی، فرهنگ کهن کوچه و بازار و معماری دیرپای ایرانی ـ اسلامی طرحی نو در سینمای ایران دراندازد.

به گفته منتقدین و اهالی هنر علی حاتمی در سينمای ايران مانندی ندارد؛ او توانست سبک فیلمسازی منحصر به خود را در سينمای ايران پایه‌گذاری کند. علی حاتمی و شیفتگی‌اش به تاريخ دو سده اخير سنگ بنای فیلم‌هایی شدند که از آنها به‌عنوان ایرانی‌ترین فیلم‌های تاريخ سينمای کشورمان ياد می‌کنند. لقب «سعدی سينمای ايران» را اولين بار جمشيد مشایخی به زنده‌یاد حاتمی داد؛ مشايخی معتقد است: «علی حاتمی فیلمسازی بود که با دوربين شعر می‌سرود.»

سال ۱۳۴۸ که کیمیایی، مهرجویی و تقوایی فیلم‌هایی مانند «گاو»، «قیصر» و «آرامش در حضور دیگران» را می‌سازند، حاتمی خود ‏را برای ساخت فیلم «حسن‌کچل» آماده می‌کند. او در ۲۵ سالگی «حسن‌کچل» را به‌صورت رنگی (نه سیاه‌وسفید که سنت فیلم‌های ‏ایرانی آن دوران است) فیلمبرداری می‌کند. حاتمی در «حسن‌کچل» همچون فیلمسازی عمل می‌کند که گویی نیم‌قرن از عمرش گذشته ‏است. سبک کاری او در این فیلم مثل نمایشنامه‌های ابتدایی‌اش متأثر از سنت سخنوری و نقالی است. این فیلم کمدی موزیکال در سال ‏‏۱۳۴۹ در ۱۵ سینما به نمایش درمی‌آید و چهارمین فیلم پرفروش می‌شود.‏

معروف است که علی حاتمی وقتی فیلم سینمایی «حسن‌کچل» را برای مقامات وزارت فرهنگ و هنر نمایش می‌داد، خود بیرون راهرو قدم می‌زد و استرس فراوانی داشت. او هیچ تلقی‌ای از چگونگی مواجهه تماشاگران- که بیشترشان جزو مدیران سینمایی آن دوره بودند- نداشت و این موضوع بر اضطرابش می‌افزود، اما پس از گذشت دقایقی و با شنیدن صدای خنده حضار تماشاگر، او با خوشحالی فریاد می‌زد که: «کارگردان شدم».

حاتمی سپس فیلمنامه «طوقی» را می‌نویسد که داستانی عاشقانه بر مبنای قصه «ویس و رامین» است. پس از «قیصر» کیمیایی، این فیلم ‏هم موجی نو در سینمای ایران به راه می‌اندازد. هرچند منتقدان آن زمان اعتقاد داشتند حاتمی در شخصیت‌پردازی «طوقی» از «قیصر» ‏کمک گرفته، ولی او این موضوع را انکار می‌کند. «طوقی» سال ۱۳۴۹ به نمایش درمی‌آید و پرفروش می‌شود.‏

فیلم بعدی حاتمی «باباشمل» است با همان حال و هوای «حسن‌کچل». او دوست داشت فیلمسازی خود را در روال «حسن‌کچل» و ‏‏«باباشمل» ادامه دهد، اما شکست تجاری فیلم و شرایط آن زمان او را به این نتیجه می‌رساند که دوره این نوع فیلم‌ها سپری‌شده است. در ‏همین زمان او «قلندر» را بر مبنای باورهای عامیانه می‌سازد که سوم فروردین ۱۳۵۱ به نمایش درمی‌آید.‏

حاتمی سال ۱۳۵۱ کمدی سیاه و تلخ «خواستگار» را می‌سازد که این فیلم هم در گیشه شکست می‌خورد. او سپس همراه با سرمایه‌گذار ‏این فیلم، اثر تاریخی «ستارخان» را می‌سازد که گوشه‌ای از تاریخ مشروطیت ایران را به تصویر کشیده و علاقه او را به ماجراها و ‏آدم‌های تاریخی نشان می‌دهد اما نمایش این فیلم با انتقاد بسیاری از مورخان و منتقدان مواجه می‌شود.‏ او در فیلم «ستارخان» همان ستارخان سردار ملی‌ای را می‌دید که خود می‌خواست باشد. ‏

او پس از نمایش این سه فیلم سال ۱۳۵۲ به تلویزیون بازمی‌گردد و فعالیت مجدد خود را در این سازمان با ساخت مجموعه شش‌قسمتی ‏‏«مثنوی معنوی» آغاز می‌کند. حاتمی در شش قسمت مستقل این مجموعه حکایت‌هایی کوتاه از مولانا را به تصویر درمی‌آورد و ‏بلافاصله مجموعه تلویزیونی «صاحبقران» را تولید می‌کند.‏

هنوز شخصیتی که علی حاتمی از «امیرکبیر» در سریال معروف «سلطان صاحبقران» در برابر دیده تماشاگران قرارداد، پذیرفتنی‌ترین ‏شخصیت نمایشی است که از این اسطوره تاریخی به‌دست‌آمده است.

او سال ۱۳۵۵ به سازمان سینمایی «پیام» می‌رود تا فیلم «سوته‌دلان» را کلید بزند. این فیلم دی‌ماه ۱۳۵۶ به نمایش درمی‌آید. حاتمی ‏سپس تولید یک مجموعه تلویزیونی عظیم را آغاز می‌کند که نام اولیه آن «تهران، روزگار نو» یا «جاده ابریشم» است اما بانام ‏‏«هزاردستان» به نمایش درمی‌آید.‏

همزمان با انقلاب اسلامی تهیه این مجموعه با وقفه مواجه می‌شود و حاتمی در این فاصله تهیه فیلمی دیگر را بانام «حاجی واشنگتن» ‏برای شبکه یک آغاز می‌کند که مقارن با سال ۱۳۶۰ است. فیلم سال ۱۳۶۱ در اولین جشنواره فجر نمایش داده می‌شود و پس‌ازآن تنها ‏در چند شهرستان کوچک امکان اکران پیدا می‌کند.‏

مرحوم حاتمی همان سال فیلم «کمال‌الملک» را می‌سازد که نمایش آن سال ۶۲ با واکنش‌های متفاوت روبه رو می‌شود. نگاه حاتمی در این ‏فیلم معطوف به گوشه‌ای از تاریخ هنر ایرانی است. کمال‌الملک او بازتابی از تلقی‌های او در تورق صفحات تاریخ و شالوده سال‌ها تحقیقش در متون قدیمی بود.

او باوجود نقطه‌نظرهای منفی و مثبتی که درباره آثار وی ارائه می‌شد، ساخت فیلمی ‏دیگر را با عنوان «جعفرخان از فرنگ برگشته» آغاز می‌کند.‏ در واقع حاتمی در مقطعی این فیلم را می‌سازد که مسئله خندیدن و نخندیدن تماشاگران سینما به‌شدت موردبحث بود. خود وی نیز معتقد ‏است «جعفرخان از فرنگ برگشته» اولین فیلم کمدی سینمای ایران در دوران پس‌از انقلاب است. همان سال‌ها حاتمی که یکی از دلایل ‏متوقف ماندن مجموعه «جاده ابریشم» یا «هزاردستان» را نبود یک شهرک سینمایی می‌داند، تصمیم می‌گیرد برای ادامه تولید این ‏مجموعه دست به ساخت شهرک سینمایی بزند که امروز یکی از بهترین و مهمترین گنجینه‌های سینمایی کشور محسوب می‌شود. زنده‌یاد ‏علی حاتمی پس از ساخت مجموعه تلویزیونی «هزاردستان» که با استقبالی خوب مواجه می‌شود، سال ۱۳۶۸ فیلم سینمایی «مادر» و ‏پس‌ازآن «دلشدگان» را می‌سازد.‏

پروژه بعد وی «ملکه‌های برفی» است که تا مرحله تدارکات نیز پیش می‌رود. حاتمی به‌طور همزمان فیلمنامه «آخرین پیامبر» را نیز ‏آماده می‌کند؛ اما قبل از آنکه تدارکات عظیم ساخت این فیلم فراهم شود، فیلمنامه‌ای دیگر بانام «جهان‌پهلوان تختی» می‌نویسد. در میانه راه ‏ساخت این فیلم بود که بیماری فرصت به سرانجام رساندن کار را ندا‌د. پرونده فیلم «جهان‌پهلوان تختی» پس از فوت علی حاتمی با ‏کارگردانی بهروز افخمی بسته ‌شد.‏

عمر کوتاه این ادیب سینما، هرچند نگذاشت ماندگارهای بیشتری بر تارک سینمای ایران قرار گیرد، اما زنده یاد حاتمی در سینماو فرهنگ و هنر این مرزوبوم، یادگاران بسیاری از خود به‌جای گذاشت؛ خیل تولیدات متنوعی که در شهرک سینمایی جلوی دوربین رفته و می‌روند، نمی‌گذارد خاطره این سینماگر بزرگ از اذهان زدوده شود.

علی حاتمی در تاریخ ۱۵ آذرماه ۱۳۷۵ بر اثر سرطان درگذشت. پیکر وی در قطعه هنرمندان بهشت زهرا(س) به خاک سپرده شد. بر روی سنگ مزار وی که در طرفینش رقیه چهره آزاد (ملقب به مادر سینمای ایران و ایفاگر نقش مادر در فیلم«مادر») و رسام عرب‌زاده (طراح ممتاز فرش‌های ایرانی) دفن شده‌اند یکی از ماندگارترین دیالوگ‌های فیلم «حاجی واشنگتن» نقش بسته است: «آیین چراغ، خاموشی نیست».