دریا قدرتی پور: دستفروشی در ایران پدیده نوظهور و تازه ای نیست اما روند رو به رشد شمار دستفروشان به خصوص در کلانشهرها طی یک دهه اخیر نشان می دهد که تدابیر مدیریت شهری نتوانسته در مقابله با این پدیده موفق عمل کند. بر اساس آخرین امار اعلام شده، فقط در تهران 5 هزارنفر به کار دستفروشی مشغولند و تازه این تعداد، نتیجه ساماندهی 31 هزار دستفروش در پایتخت بوده است.

برای دانستن علت افزایش شمار دستفروشان کافی است به عددهای مرکز آمار ایران نگاهی بیاندازیم و کمی عقب تر برویم. در آخرین آمارهایی که از این نهاد رسمی اعلام شده، به فاصله 12 سال یعنی از سال 1385 تا 1397 نزدیک به 16 میلیون نفر به جمعیت سن اشتغال ایران اضافه شده است؛ نسل دهه شصتی که بر اساس سیاست های افزایش جمعیت به سن اشتغال رسیدند اما به نسبت میزان جمعیتشان در بازار نامتعادل عرضه و تقاضای کار نتوانستند شغلی برای خود دست و پا کنند.

در کنار این موضوع روستاییانی بودند که به واسطه نبود آب و خشکسالی های پی در پی، جذب زرق و برق های شهرها شدند تا از این طریق بتوانند شغل از دست رفته خود را به شکلی دیگر بازیابی کنند، شهرهایی که جایی برای اشتغالزایی نداشتند و همین موضوع موجب شد به جمعیت دستفروشان اضافه شود.

اگر کمی جلوتر بیاییم و به سال های اخیر رجوع کنیم عامل دیگری هم بود که به افزایش ناگهانی دستفروشان کمک کرد. شیوع کرونا بسیاری از شغل ها را تحت تأثیر قرار داد و بخش زیادی از جامعه شغلشان را از دست دادند و بیکار شدند، در نتیجه بخشی از این بیکاران هم به جمعیت دستفروشان شهر اضافه شدند، قشری که در برخی از مواقع با مداخله مدیریت شهری و مأموران شهرداری برخورد داشتند و تیتر اصلی رسانه ها شدند و با اضافه شدن به ابعاد این معضل، مثلثی را تشکیل دادند که خودشان در مرکز آن قرار داشتند.

این مثلث دو ضلع همسو دارد که شامل مدیریت شهری و مخالفانی می شود که معتقدند آرامش زندگی و نظم شهر را به هم زده اند و ضلع سوم موافقانی هستند که  معتقدند این شغل می تواند ممر درآمدی برای قشری باشد که نتوانسته اند شغل دیگری برای خود دست و پا کنند.

با این تفاسیر به خوبی مشخص می شود کفه ترازوی مخالفت با دستفروشان سنگین تر است اما با اینکه مدیریت شهری به عنوان یک نهاد رسمی همواره به عنوان مخالف اصلی، درصدد حذف یا ساماندهی این قشر از جامعه بوده است اما هیچوقت نتوانسته جمعیت دستفروشان را به صفر برساند؛ به این خاطر که دستفروشان در حاشیه سود بالا که قوی‌ترین مشوق برای آنهاست، اگر نتوانند در یک خیابان بساط پهن کنند به خیابان دیگری کوچ خواهند کرد و این پروسه ادامه دارد و به عنوان یکی از چالش های مدیریت شهری به شمار می رود.

اینجاست که در شناخت پدیده دستفروشی در ایران با چند سئوال اساسی روبه‌رو می شویم؛ اینکه آیا دستفروشی در ایران پدیده‌ای اقتصادی است، یا اینکه از این وضعیت خارج شده و به پدیده‌ای اجتماعی تبدیل شده است که باید با آنها مقابله کرد؟ و اساساً چرا دستفروشان در ایران به جای اینکه کم شوند رو به افزایش هستند؟ آیا این پدیده قابل سرو‌سامان دادن است؟ اگر نیست پس چه باید کرد؟

دکتر تقی آزاد ارمکی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، معتقد است که سئوالاتی از این نوع نشان از آن دارد که پدیده دستفروشی در ایران امری ساده که آمده و به سادگی رفتنی باشد، نیست؛ خصوصاً وقتی کمی دقت تاریخی داشته باشیم و نقشی را که آنها در تحولات شهری داشته‌اند، مورد توجه قرار دهیم. برای بهبود شرایط در آغاز باید به سرو‌سامان دادن نظام شغلی در شهرها پرداخت و در نهایت مسائل این گروه اجتماعی را شناخت و برای هر یک راه‌حلی یافت. این پدیده به سادگی از زندگی شهری رخت نمی‌بندد. بازنگری نظام اشتغال و توزیع کالا تا حدودی می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد؛ نه مداخله‌گری روز به روز شهرداری. هر چند که حضور آنها در بعضی از زمینه‌ها مفید بوده است.

دکتر علاءالدینی، نیز همین نظر را دارد. به اعتقاد این اقتصاددان، مدیریت شهری در ایران هدفی برای خود در راستای شکوفایی اقتصاد شهری قائل نیست، به این‌ بهانه که این امر جزو وظایف شهرداری‌ها تعریف نشده ‌است. همین دیدگاه و ساختار معیوب اقتصاد کلان باعث شده مسئولان دولتی و شهری نتوانند برای متقاضیانِ کار، شغل کافی ایجاد کنند. در چنین شرایطی باید راه را برای مشاغل غیررسمی جایگزین باز گذاشت.

 او بر این باور است که حتی اگر سرمایه‌گذاری خارجی هم انجام شود، شغل جدید چندانی ایجاد نخواهد شد، چرا که به احتمال بسیار زیاد سرمایه‌گذاران خارجی در حوزه‌هایی محدود، یعنی عمدتاً در فعالیت‌های منبع‌محور، سرمایه‌گذاری خواهند کرد و این حوزه‌ها، به‌ویژه برای اقشار آسیب‌پذیرتر جامعه، به احتمال زیاد اشتغالزا نخواهند بود. ازاین‌رو باید به جای طرح‌های ضربتی برای جمع‌آوری دستفروشان، تلاش کرد فعالیتشان را با کمک خود آنها ساماندهی کرد و این شغل را به سمت شغلی شایسته سوق داد.