شهرسوخته از بزرگ ترين محوطه‌هاي باستاني آغاز شهرنشيني در فلات ايران است، شهري بازمانده از سه هزار سال قبل از ميلاد مسيح(ع) که در حاشيه جاده زابل ـ زاهدان زير آفتابي سوزان تفتيده است و يکي از وسيع‌ترين گورستان‌هاي آغاز دوران تاريخي را دارد که تخمين زده شده حدود 20 تا 40 هزار قبر را دربرگرفته که تا حالا بيش از يکهزار گور در آن شناسايي شده. باستان‌شناسان در اين گورستان پهناور که سال 1972 تصادفي کشف شد، نزديک به ده نوع قبر و شيوه تدفين پيدا کرده‌اند که سندي بر تنوع فرهنگي و اعتقادي مردم اين منطقه است که پيشه بيشترشان تجارت بوده است.

گورستان شهر سوخته تا به حال رازهاي زيادي را از يک تمدن شهري در آغاز دوران تاريخي افشا کرده است.

روح‌ا... شيرازي باستان‌شناس و مدير پايگاه شهر سوخته مي‌گويد: از بين ده قبر شناسايي شده در گورستان شهر سوخته، چهار نوع خيلي شاخص و پرکاربرد بوده که قبور چاله‌اي ساده، گودال‌هاي دو قسمتي و سردابه‌اي از آن جمله‌اند.

او درباره‌ هر يک از اين گورهاي پرکاربرد آن دوره توضيح مي‌دهد: سه هزار سال قبل از ميلاد مسيح(ع) چاله‌اي در داخل زمين به شکل مستطيل، بيضي يا مربع حفر مي‌کردند و جسد را به حالت خميده در آن قرار مي‌دادند که معمولاً همراه‌اش هداياي ديگري مثل ظروف سفالي، زينت آلات و سرمه‌دان، مهره‌هاي زينتي، مهرهاي استوانه‌اي و مسطح، حصير، سبد، پارچه، جانور قرباني، هاون‌هاي بَزَکساب، آيينه مفرغي، شانه‌هاي چوبي و ابزار کار مدفون مي‌شد، چون باور بر جريان حيات بود. فکر مي‌کردند شخص در زندگي ديگر به اين اشياء نياز پيدا مي‌کند. اين قبرها با خاک پُر مي‌شد، براي همين جسد با خاک در تماس بود و مراحل فساد به سرعت انجام مي‌شد. از اين گورها يک بار و گاهي دو بار استفاده مي‌شد. در برخي موارد بيش از يک اسکلت در آنها جاي داده شده است.

چاله‌ها يا گودال‌هاي دوقسمتي که بيشترين گورهاي پيدا شده در شهرسوخته از اين مدل بوده‌اند، تا حدي شبيه همان گودال‌ها ساده‌اند، با اين تفاوت که شکل خارجي آنها نزديک به دايره بوده و يک ديوار متشکل از يک تا هشت خشت آنها را به دو گودال جداگانه تقسيم مي‌کرد. اين گورها کمي بزرگ تر از قبلي هستند و جهت دفن جسد يا رو به شمال و يا جنوب بوده است. در يک محوطه باستاني در کويته پاکستان قبوري پيدا شده که دقيقاً شبيه اين گورهاي شهرسوخته است که يقيناً بي‌تأثير از روابط تجاري دو منطقه نبوده است.

و اما قبرهاي سردابه‌اي قابل توجه‌ترين‌ها هستند. اين گورها از دو قسمت متمايز چاله‌ ورودي و محل دفن ترکيب شده‌اند. ابتدا گودالي به عمق تقريبي 120 سانتيمتر کنده و سپس در يکي از جبهه‌هاي آن دخمه‌اي به شکل يک اتاق زيرزميني بيضي شکل به عمق تقريبي 180 سانتيمتر حفاري مي‌شده است. شخص مدفون همراه نذور و اشياي مختلف داخل سردابه گذاشته مي‌شد و سپس درِ ورودي با چند رديف خشت بسته مي‌شد. به علت نبودن فشار خاک، اسکلت‌ها و اشياء، اين قبرها سالم‌تر از گروه‌هاي ديگر باقي مانده‌اند. کاوش‌ها نشان مي‌دهد در صورت استفاده‌ دوباره از اين گورها بقاياي اسکلت اول جمع‌آوري شده و جاي کافي براي تدفين بعدي آماده مي‌شد. بررسي‌ها روي اشياي اين قبرها نشان مي‌دهد صاحبان آنها افراد متمايز جامعه شهرسوخته بودند که رتبه بالاي اقتصادي و اجتماعي داشتند و از نظر ثروت شخصي با قبور ديگر متفاوت بودند. تعداد اشياي اين قبور بين 20 تا 120 در نوسان است.

اما مدل ديگري در اين قبرستان وجود دارد که به آن شبه سردابه‌اي مي‌گويند، شبيه همان گورهاي سردابه‌اي با اين تفاوت که درگاهيِ ميان چاله قبر و اتاقک تدفين باز بوده و خاک به داخل سردابه نفوذ مي‌کرده، بنابراين فسادِ جسد، بيشتر از نمونه قبلي بوده است.

به جز قبرهاي خشتي مستطيل، مربع، دو ديواره‌اي‌ها، دايره‌اي و گودال‌هاي دايره‌اي با در بسته، قبرهاي ديگري به نام کاسه‌اي پيدا شده‌اند که مختص نوزادان بود. پنج هزار سال پيش جسد نوزاد در گودال ساده‌اي قرار داده مي‌شد سپس با يک کاسه بزرگ سفالي پوشيده مي‌شد و بعد هم خاک روي کل مجموعه ريخته مي‌شد.

اين اسکلت‌ها عاشق نيستند!

در موزه شهرسوخته هم تعدادي گورها نمايش داده شده که در بين آنها گوري با دو اسکلت روبه هم توجه زيادي را جلب مي‌کند و تداعي‌کننده‌ قبر قديمي‌ترين عشاق ايراني است، همان اسکلت‌هاي سه هزار ساله‌اي که در کاوش‌هاي تپه حسنلو، درحالي‌که يکديگر را به آغوش کشيده‌اند، پيدا شد و تصوير آن با عنوان قديمي‌ترين عشاق ايراني در موزه باستان‌شناسي و مردم‌شناسي دانشگاه پنسيلوانياي آمريکا نمايش داده شده است.

اما روح‌ا... شيرازي شباهت اين گور را به قبر عشاق ايراني رد مي‌کند و مي‌گويد: مطالعات آنتروپولوژيکي و يا انسان‌شناسي به راحتي جنسيت اين اسکلت‌هاي باستاني و حتي سن و علت مرگ آنها را مشخص مي‌کند. قبري که اين دو اسکلت در آن قرار داده شده به لحاظ ساختار از نوع دايره‌اي خشتي است که تا حالا فقط يک مورد از آن در شهر سوخته به دست آمده، براي همين در موزه بازسازي شده تا فرم آن نشان داده شود.

او ادامه مي‌دهد:‌ اين دو اسکلت اما در يک گور دسته جمعي بودند که فقط براي نمايش در اين قبر قرار داده شده‌اند. اين اسکلت‌ها که اتفاقاً مطالعات آنتروپولوژي، جنسيت هر دو را زن تعيين کرده متعلق به گور 1003 است که 13 تدفين در دوره‌هاي زماني مختلف در آن انجام شده و 13 جمجمه از آن به دست آمده که جمجمه جراحي شده متعلق به دختربچه 13 ساله هم در همين گور بوده است.

شيرازي بر اين باور است که تدفين‌ها درباره‌ آداب و رسوم، غذا و سبک زندگي مردم باستان، اطلاعات خوبي مي‌دهند و اضافه مي‌کند: مانند آنچه از گورستان شهر سوخته به دست آمده که نشان مي‌دهد بيش از پنج هزار سال پيش در شرق فلات ايران، جامعه چند قوميتي، چند فرهنگي با باورهايي متنوع به شکلي مسالمت‌آميز و کاملاً متمدن در کنار هم زندگي مي‌کردند.