«من عاشق علم هستم، در دوران دبيرستان يادگيري علم در ايران آسان بود؛ شما تقريباً آزاد بوديد که هرکاري انجام دهيد و ظلم زيادي هم در اين حوزه انجام نمي‌شد، تحصيلات بعد از ليسانس در ايران سخت‌تر مي‌شود، تا آن زمان شما مي‌توانيد يک دوره آموزش عالي فوق‌العاده‌اي داشته باشيد؛ اما پس از آن ناگهان متوجه مي‌شويد فرصت‌هاي تحقيقي و کاري در ايران بسيار کم است.»

اين يکي از دلايل «سام سينايي» متخصص ‌زيست‌شناسي نظري در يک برنامه کامپيوتري دانشگاه «ام آي تي» آمريکا، براي رفتن از ايران است. او خطر جنگ، نرخ تورم بسيار بالا، تحريم‌ها عليه ايران و... را ديگر دلايل «فرار مغزها» از ايران مي‌داند.

به گفته صندوق بين‌المللي پول، بيکاري، سطح پايين درآمد اساتيد و نخبگان، نارسايي‌هاي مالي و اداري، کمبود امکانات تخصصي علمي و بي‌ثباتي از جمله دلايل اصلي مهاجرت ايرانيان است.

مسئله فرار مغز‌ها از ايران مسئله جديدي نيست، در دهه‌هاي گذشته آمار مهاجرت دانشجويان و نخبگان از کشور به شدت افزايش پيدا کرده به خصوص در دوره هشت ساله دولت محمود احمدي نژاد اين آمار به شدت زياد شد. اما بر اساس تحقيق اخير پژوهشکده مطالعات فناوري در چند سال اخير وضعيت فرار مغزها در ايران روبه بهبود است و وضعيت بهتري نسبت به برخي از کشورها دارد.

وضعيت دانشجويان مهاجر

در اين گزارش آمده است که شاخص جابه جايي بين‌المللي دانشجويان (نسبت تعداد دانشجويان مشغول به تحصيل در خارج از کشور به همه دانشجو‌هاي آموزش عالي آن کشور)، نرخ جابه جايي دانشجويان ايراني يک درصد است و کشورهايي مانند مالزي، عربستان و چين با نرخ قابل توجهي بالاي ايران قرار دارند.

تعداد مهاجران تحصيلكرده ايرانى هم مانند ديگر كشورها از سال 2000 تا 2011 افزايش زيادى داشته و از 289 هزار نفر به بيش از 400 هزار نفر رسيده است. البته نرخ مهاجرت افراد تحصيلكرده ايران بر خلاف اكثر كشورها افزايش پيدا كرده و از 4 درصد به 7 درصد رسيده است.

از سال 1385 (2006) به بعد ميزان مهاجرت دانشجويان ايرانى به شدت افزايش پيدا كرد و تعداد دانشجوهاى مشغول به تحصيل ايرانى در ديگر كشورها از 24 هزار نفر به 50 هزار نفر رسيد. اما در چند سال گذشته رشد تعداد دانشجويان مهاجر ايرانى متوقف شده و حتى مقدار اندكى كاهش هم پيدا كرده است.

رتبه بد دانشگاه هاي ايراني در پذيرش دانشجوي خارجي

در تحقيق پژوهشکده مطالعات فناوري آمده است: «رقم منفي ايران بيشتر از اينکه به تعداد دانشجويان ايراني مشغول به تحصيل در ساير کشورها مربوط باشد، به تعداد کم دانشجويان خارجي در داخل ايران برمي‌گردد.»

در واقع بر اساس اطلاعات يونسکو شاخص جابه جايي بين المللي دانشجويان آموزش عالي به ديگر کشورها در ايران که حاصل تقسيم تعداد دانشجويان هر کشور که مشغول به تحصيل در خارج از کشور به کل دانشجويان آموزش عالي آن کشور است، در ايران نسبت به ديگر کشورها ميزان کمتري دارد. اما از سويي ديگر ايران در شاخص جابه جايي دانشجويان آموزش عالي از ديگر کشورها هم يکي از رتبه‌هاي آخر را دارد که اين از جمله دلايل ميزان پايين تراز خالص دانشجويان ايران است.

مسئله‌اي ديگر در رابطه با فرار مغزها

مهاجرت هم يکي ديگر از مسائل مهم در رابطه با فرار مغزهاست. بر اساس داده‌هاي ارائه شده در گزارش سازمان ملل متحد، وضعيت ايران در نرخ خالص مهاجرت (تعداد افراد ورودي به يک کشور منهاي تعداد افراد خروجي از آن بر مبناي هر هزار نفر جمعيت)، در سال هاي گذشته رو به افزايش بوده است. هر چه اين شاخص منفي‌تر باشد، يعني تعداد افراد مهاجر آن کشور نسبت به تعداد ورودي‌ها به آن کشور بيشتر است. ايران در اين شاخص در سال 2016 داراي رتبه 197 در ميان کل کشورهاي بررسي شده بود، اين يعني جمعيت ايران با مهاجرت تغيير چندان زيادي نمي‌کند.

گفتني است در سال 2015 ميلادي در مجموع يک ميليون و 120هزار مهاجر ايراني به کشورهاي ديگر مهاجرت کردند که اين حدوداً دو برابر ميزان مهاجرت ايراني ها در سال 1990 است، همچنين مقصد اکثر اين مهاجران کشورهاي توسعه يافته است. در اين رابطه، در اين تحقيق که ايران را با چند کشور ديگر مقايسه کرده آمده است:

«90 درصد مهاجران ايراني به کشورهاي توسعه يافته مهاجرت کرده اند که از اين 90 درصد 45 درصد به آمريکاي شمالي و 40 درصد به اروپا رفته‌اند، در بين کشورهاي منتخب، ايران بعد از ترکيه بيشترين درصد مهاجرت کنندگان به کشورهاي توسعه‌يافته را دارد و بعد از ايران کشورهاي کره جنوبي، آفريقاي جنوبي و برزيل با فاصله‌هاي نه چندان کم پايين تر از ايران قرار دارند.»