این روزها بحث ریزگردهای استان‌های مرکزی ایران داغ است، مشکلی که مبدأ آن را استان‌های جنوب غربی و کویر سمنان می‌دانند اما سهم کویر سمنان از این ریزگردها چقدر است؟

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- محمدحسین عابدی: برای مبدأ ریزگردهای استان‌های مرکزی مثل قم، تهران، مرکزی و ... غالب کارشناسان دو اصل اساسی را در نظر می‌گیرند نخست منشأ این ریزگردها را در دشت‌های عراق و عربستان باید جستجو کرد و در وهله دوم عوامل داخلی را باید در نظر داشت.

ریزگردها یکی از خطرات زیست‌محیطی است که در یک دهه اخیر مناطقی از کشور را درگیر خود کرده است و علی‌رغم برخی اقدامات انجام‌شده توسط مسئولان، همچنان این خطر جدی مناطقی از کشور را تهدید می‌کند.

ریزگردها در یک دهه اخیر بیش از ۲۰ استان کشور را درگیر خویش کرده‌انداین در حالی است که اثرات بی‌شمار گردوغبار بر روی سلامتی مردم موضوع بسیار مهمی است که در سال‌های اخیر هزینه‌های بسیاری را بر اهالی کشورمان تحمیل کرده است. ریزگردها در یک دهه اخیر بیش از ۲۰ استان کشور را درگیر خویش کرده‌اند تا بدین ترتیب سلامتی بیش از میلیون‌ها ایرانی با تبعاتی چون بیماری‌های حاد تنفسی، قلبی و عروقی دست‌به‌گریبان باشد.

استان تهران نیز ازجمله استان‌هایی است که از تهدید این ریزگردها در امان نبوده و همواره چالش هجوم ریزگردها، تهران و مناطق شمالی کشور را تهدید می‌کرده است.

در این میان دشت‌هایی که به دلیل خشک‌سالی‌های خوزستان به برهوت تبدیل‌شده‌اند و تالاب‌هایی که امروز اثری از آن‌ها نیست از دیگر مقصران تولد ریزگردها هستند؛ اما برخی کارشناسان نیز معتقدند ریشه ریزگردها جایی نزدیک‌تر از عراق و عربستان قرار دارد و آن‌هم کویر سمنان است؛ فرضیه‌ای که در این گزارش آن را بررسی می‌کنیم.

ابتدا باید بدانیم ریز گردها چیست‌اند؟ ریز گردها توده‌ای از ذرات جامد معلق در هوا هستند که بین سطح زمین و جو قرارگرفته و با باد این‌سو و آن‌سو می‌روند اما برخلاف نظر عامه تنها خاک‌ها نیستند که ریز گرد محسوب می‌شوند بلکه بعضاً دود، ذرات چوب، نمک، گوگرد و ... نیز می‌تواند در زمره طبقه‌بندی ریز گردها محسوب شود.

اما تعریف تخصصی آن در کتاب کویر شناسی ایران کردوانی آمده که می‌نویسد «ریز گرد پدیده اتمسفریک از ترکیب آلاینده‌های شهری و گردوغبار خشک است که آسمان را کدر می‌کند و خاستگاه آن خشک‌سالی، دشت‌های بیابانی، کویر، جنگل‌ها، آتش‌سوزی، آلاینده‌های صنعتی، خودروها، شخم زدن اراضی، خشک شدن تالاب‌ها و ده‌ها مورد دیگر است.»

اما و اگرهای ریزگردهای مرکز ایران

ازجمله کسانی که فرضیه تأثیر کویر سمنان بر گردوغبار مرکز ایران را مطرح می‌کنند مسئولان استان مرکزی هستند؛ مرتضی ذوالفقاری، مدیرکل هواشناسی استان مرکزی در این رابطه اظهار داشت: منشأ آلودگی و ریزگردهای این استان داخلی بوده و از منطقه «ریگ جن» در جنوب استان سمنان نشات می‌گیرد.

در اطلاعیه‌های مختلف این اداره کل پیرامون ذرات معلق در هوای مرکزی آمده است که این آلودگی به سبب انتقال گردوخاک از بیابان‌های مرکزی کشور به استان مرکزی براثر وزش بادهای شرقی ایجادشده است.

اما در مورد اوضاع تهران ماجرا کمی متفاوت‌تر است؛ برخی از کارشناسان دخل و تصرف‌های جدی در طبیعت استان تهران را مقصر نخست گردوغبار می‌دانند؛ هرچند که سهم جدی هم برای ریزگردهای عربی قائل‌اند.

حبله رود، رود شور یا ابهر رود، رود لار که دارای شاخه‌هایی مانند دلی چای، آب باران و سفیدآب است، جاجرود، رود کرج و رود طالقان ازجمله رودخانه‌ها و تالاب‌های مهم استان تهران محسوب می‌شوند و سدهای لتیان با وسعت ۳۳۰ هکتار در شرق تهران بر روی جاجرود و سد بزرگ امیرکبیر با وسعت ۴۰۰۰ هکتار در غرب تهران بر روی رود کرج نیز از مهم‌ترین سدهای این منطقه هستند که تغییرات بسیار جدی در طبیعت استان تهران و شرایط زیست‌محیطی آن را سبب شده اند.

در مورد استان قم نیز انگشت اتهام به سوی دریاچه نمک گرفته شده است؛ حوزه آبخیز کل دریاچه نمک در ۸ استان یعنی، قم، البرز، همدان، سمنان، اصفهان، تهران و مرکزی واقع‌شده است که اثرگذاری همه استان‌های هم‌جوار دامن‌گیر استان قم است.

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان قم می‌گوید: در سال‌های مختلف بیش از ۶۰ سد در آب‌های ورودی دریاچه نمک احداث‌شده است که این مسئله در کنار بهره‌برداری بی‌رویه و تغییر اقلیم و گرمایش جهانی بر محیط‌زیست استان اثر گذاشته است.

سید رحمان دانیالی با اشاره به اینکه یک‌چهارم جمعیت کشور در این حوزه آبخیز قرار دارند، تصریح کرد: این مسئله نیاز به پیگیری این بحران را چندین برابر می‌کند، علاوه بر اینکه زنگ خطرهای قم از سالیان قبل زده‌شده بود ازجمله اینکه دشت مسیله از سال ۱۳۴۵ ممنوعه بوده است اما با توجه به بهره‌برداری بی‌رویه و بد عمل کردن بالادستی‌ها بهره‌برداری از این دشت ادامه پیدا کرد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم با اشاره به افزایش روزهای آلوده در استان قم، گفت: این آمار از ۲ روز در سال ۶۵ به ۱۰۵ روز در سال ۹۵ رسیده است یعنی ۵۵ برابر شده است.

یک فرض نه چندان قوی

اما فرض دیگری که در مورد گردوغبار تهران برخی روی آن انگشت گذاشته‌اند مصائب بیابان‌زایی در کویر مرکزی ایران است که البته به نظر می‌رسد دلایل چندان جدی برای طرح این مسئله وجود ندارد.

برای یافتن ارتباط ریزگردها با استان سمنان ابتدا باید کویر این منطقه و مسیر بادهای آن را بشناسیم لذا در ادامه موقعیت جغرافیایی کویرهای استان سمنان، فاصله آن‌ها تا تهران، جهت‌های وزش باد در آن‌ها و همچنین ارتباط آن‌ها با اقلیم مناطق مرکزی را بررسی می‌کنیم چراکه بهترین راه برای دستیابی به پاسخ این پرسش که آیا کویر سمنان منشأ ریز گردهای تهران است یا خیر، جمع‌آوری اطلاعات و شناسایی منطقه کویری دیار قومس خواهد بود.

محتمل‌ترین مبدأ برای ریز گردهای تهران به دلیل موقعیت جغرافیایی قطعاً کویرهای جنوب غربی سمنان محدوده گرمسار، سرخه، سمنان و مسیر گرمسار-قم خواهد بود. در استان سمنان به‌طور عمده دو کویر اقلیمی شامل جنوب شرق (محدوده شاهرود) و جنوب غرب (محدوده سمنان) وجود دارد که شامل دشت کویر، ریگ جن، کویر شور آب، کویر رضاقلی، پارک ملی کویر و ... هستند که این کویرها باعث شده‌اند تا در ۸۰ درصد استان سمنان هیچ جمعیتی دیده نشود.

محتمل‌ترین مبدأ برای ریزگردهای مرکز ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی قطعاً کویرهای جنوب غربی سمنان محدوده گرمسار، سرخه، سمنان و مسیر گرمسار-قم خواهد بود چراکه کوتاه‌ترین مسیر را به تهران دارند.

قطعاً اگر قرار بود ریزگردی از سمت شرقی استان سمنان مثلا دشت کویر دامغان یا شاهرود به سمت تهران حرکت کند، باید شهرهای این استان را نیز متاثر می کرد و از آنجا که تا کنون شهرهای استان سمنان با پدیده ریزگردها به‌طور جدی مواجه نبوده اند پس می توان دریافت که تنها احتمال انتقال ریزگردهای سمنان به تهران مربوط به کویرهایی مانند ریگ جن، شور آب و پارک ملی کویر در غرب استان سمنان و جنوب شرقی استان تهران است.

نقشه بادهای ایران در تابستان

کویر مرکزی کجاست؟

کویر مرکزی یا چاله کویر در محدوده جغرافیایی ۳۰.۵۴ تا ۵۷ درجه شرقی و ۳۰.۳۳ تا ۳۰.۳۵ درجه شمالی در مرکز فلات ایران قرارگرفته است، این کویر که سراسر استان سمنان را در بر دارد دارای مناطق بسیاری شامل دلازیان، خوریان، ریگ جن، چاه جام، طرود، بیارجمند، کال شور و ده‌ها منطقه دیگر است که در برهه کنونی تنها مناطق غرب استان سمنان را به دلیل مجاورت با تهران و قم بررسی می‌کنیم.

دکتر اسماعیل مقدم کویر شناس را در ادامه می خوانیم که معتقد است منشأ ریز گردهای تهران دشت کویر سمنان نیست. بادها منشأ تحرک ریزگردها هستند یعنی تا باد نباشد ریزگردی نیست اما مسیر بادها در دشت کویر چگونه هستند و اقلیم این دشت بزرگ چگونه است؟ همانطور که در نقشه شماره یک دیده می‌شود مسیر بادهای دشت‌های کویری جنوب استان سمنان مسیری کم باد و همچنین شرق به غرب است یعنی به‌طور مستقیم از کویر سمنان بادی به سمت تهران نمی وزد.

همچنین دومین جریان بادی این استان مسیر جنوب به شمال است که بادها را به جنوب کوهپایه البرز هدایت کرده، آن‌ها با توده کم فشار البرز مخلوط می شود و سپس به سمت استان سمنان باز می گردد لذا شاید بتون در این جا نتیجه گرفت که ریزگردها مستقیما از سمنان با تهران منتقل نمی‌شوند، پس برای بررسی این موضوع نظر دکتر اسماعیل مقدم کویر شناس را در ادامه می خوانیم که معتقد است منشأ ریز گردهای تهران دشت کویر سمنان نیست.

سمنان مبدأ ریزگردهای تهران نیست

این کویر شناس و مؤلف درزمینهٔ کویر در گفتگو با خبرنگار مهر، می‌گوید: ریز گردها قطعاً از جنوب و جنوب غربی کشور می‌آیند. یعنی از عراق و عربستان به ایران آمده در دایره بادهای جنوبی به شمالی قرار می‌گیرد و خواه‌ناخواه تا تهران می‌آیند این خاصیت ایران است که بادها از حواشی به مرکز جمع می‌شوند سپس با تداخل هوای گرم مرکزی به سمت شمال حرکت می‌کنند تا به کوه‌های البرز برسند این امر باعث می‌شود تا تهران (بدون آلودگی دهه‌های اخیر) یکی از بهترین آب‌وهواهای ایران را داشته باشد.

اسماعیل مقدم ادامه می‌دهد: اما همین اقلیم در سال‌های اخیر که آلایندگی زیاد شده و ریز گردها به کشور می‌آیند بلای جان پایتخت‌نشین‌ها شده است لذا من معتقد هستم ریز گردهای استان‌های مرکزی به سمنان ربطی ندارند و برای حرفم دو دلیل دارم نخست اصلاً بادی از روی کویر به سمت تهران نمی‌وزد که بخواهد ریز گردها را به تهران برساند و ثانیاً اگر ریزگردی به تهران می‌رسید طبیعتاً شهرهای استان سمنان را نیز تحت تأثیر قرار می‌داد حال‌آنکه در ۳۶۵ روز سال ۳۶۰ روز آسمان شهرهای استان بدون غبار هستند.

وی می‌افزاید: یک اثرگذاری بیشتر برای ریز گردهای کویری سمنان نمی‌توان قائل شد و آن‌هم اینکه این ریز گردها با باد به سمت قم رفته و بر روی دریاچه نمک و کویر گرمسار با بادها جنوب به شمال همراه شوند آنگاه به سمت تهران بروند و این امر درست است که می‌تواند ازنظر علمی رخ دهد اما در وهله نخست گزارش علمی از این پدیده نداریم و سپس قدرت بادهای کویری سمنان به سمت جنوب تهران و شمال قم آن‌قدر نیست که بتواند چنین گردوخاکی را به چشم پایتخت‌نشینان برساند.

این روی سکه را با هم مرور کردیم اما برخی هم معتقد هستند که ریز گردهای سمنان به تهران منتقل می‌شوند برای مثال عبدالله شاه‌حسینی دانش‌آموخته منابع طبیعی کویر شناسی، می‌گوید: با آزمایش بلورهای ریزگردها که در سال۹۴ و ۹۵ انجام شد معلوم شده است که بخشی از ریزگردها به کویر سمنان تعلق دارند.

این محقق تأکید داشت: من احتمال همراهی ریز گردهای سمنان با ریز گردهای جنوب شرق کشور را می‌دهم چراکه معتقد هستم شن‌های روان کویر سمنان مزید بر علت شده و گردوغبار روی تهران تشدید می‌شود.

وی درباره راه‌حل رفع این مشکل، می‌گوید: اگر بخواهیم کویر را مالچ پاشی کنیم میلیاردها تومان شاید هم هزاران میلیارد تومان باید اعتبار صرف کنیم لذا به نظر من کار آسان‌تر نجات استان سمنان از خشک‌سالی است تا شاید کویر که امروز مدام به سمت شهرها گسترش می‌یابد در همان حد و حدود خود بماند، امروز یکی از مشکلات ما این است که دشت کویر در حال رشد است چراکه سال‌های گذشته اصلاً شاهد چنین پدیده‌هایی نبودیم.

تغییرات اقلیمی سمنان غیر قابل انکار است

«تغییرات اقلیمی استان سمنان در نیم‌قرن اخیر» نام پژوهشی است که توسط سید حسن موسوی کارشناس منابع طبیعی استان سمنان صورت گرفته است. وی درباره این پژوهش می‌گوید: میانگین بارندگی و رطوبت نسبی در ۵۰ سال گذشته در کل استان کاهش‌یافته و همچنین متوسط درجه حرارت سالانه، بیشینه و کمینه درجه حرارت و همچنین متوسط سرعت باد در تمام مناطق استان افزایش‌یافته است.

وی می‌افزاید: تغییر اقلیم بحرانی است که این استان دچارش شده و خشک‌سالی شدید و کاهش بارندگی‌ها نشانه آن است. از سوی دیگر پیش‌بینی و هشدار به‌موقع، اطلاع‌رسانی و آموزش به بخش‌های کشاورزی، محیط‌زیست و منابع طبیعی برای آمادگی و سازگاری با شرایط سخت آینده از دیگر کارهایی است که برای مقابله با پدیده تغییرات اقلیمی باید در نظر گرفته شود.

نتایج تحقیقات موسوی نشان می‌دهد به دنبال این تغییرات اقلیمی کافی است تنها شاهد وزش باد شدیدی باشیم تا ریزگردها تا درب منزلمان پیش آیند که دلیل آن تغییر اقلیم و خشک‌سالی است.

پوشش گیاهی در ریز گردها تأثیر مستقیم دارد

بررسی هر دو نظر نشان می‌دهد طرفداران نظریه «سمنان منشأ ریز گردهای تهران» ادله خودشان رادارند و حرف‌های دو طرف نیز علمی است. با این حال نمی‌توان به‌راحتی پاسخ داد که کدام‌یک درست‌تر می‌گویند حال به جنبه دیگری از این رویداد می‌پردازیم اینکه چرا ریزگردها در استان سمنان وجود دارند تا شاید با رفع عوامل ایجادکننده آن، بتوان از گسترشش جلوگیری کرد.

بیابان‌زایی در برخی مناطق سمنان در درازمدت، نسبت به ۳۰ سال گذشته بیش از دو برابر شده است. از ۹.۷ میلیون هکتار وسعت استان سمنان، ۵۵ درصد را نواحی بیابانی تشکیل می‌دهد لذا مدیرکل منابع طبیعی استان سمنان شاید بهترین کسی باشد که دراین‌باره بتوان با او گفتگو کرد.

وی در این خصوص اظهار داشت: هم‌اکنون بیابان‌زایی در برخی مناطق سمنان در درازمدت، نسبت به ۳۰ سال گذشته بیش از دو برابر شده است اما باید برای رفع این چالش گام‌های مهمی برداشته شود برای مثال باوجود افزایش نیروی انسانی برای مراقبت از تاغ زارهای سمنان اما همچنان شاهد قاچاق بی‌رویه این‌گونه ارزشمند در برخی مناطق بیابانی استان هستیم که برای رفع آن‌هم کار گسترده‌ای باید از سوی دستگاه قضایی استان انجام شود.

علینقی حیدریان افزود: مناطق مختلف استان سمنان به دلیل شرایط ویژه اقلیمی، بادهای ویرانگر، نبود پوشش گیاهی مناسب از این بلای طبیعی در امان نبوده و فرسایش خاک در برخی مناطق به‌تدریج بر مناطق بیابانی افزوده و خاک‌های مستعد و حاصلخیز آن را کاهش می‌دهد.

وی ادامه داد: افزایش پوشش گیاهی در اراضی بیابانی سمنان مناسب‌ترین راه‌حل جلوگیری از بحران افزایش ریز گردها در برخی مناطق این استان پهناور ایران است، همچنین باید گفت ۲۹کانون فرسایش بادی در سمنان فعال است که اگر رویه اصولی و دقیق برای رفع این بحران صورت نگیرد در آینده شاهد افزایش بیابان‌زایی و کاهش اراضی حاصلخیز در منطقه خواهیم بود.

به مقابله با بیابان‌زایی برویم

برخی معتقد هستند ریزگردهای تهران منشأ داخلی دارند و از جنوب غربی و کویر سمنان می‌آیند برخی معتقدند خیر این‌ها منشأ خارجی در بیابان‌های عربستان دارند اما درنهایت این ریزگردها هستند که تنفس را برای مردم سخت کرده‌اند و به نظر می‌رسد وقت آن رسیده تا دنبال راهکاری برای رفع آن‌ها گشت.

نکته قابل‌تأمل دراین‌بین اظهارات برخی مسئولان استان‌های مرکزی در محکوم کردن سمنان برای عدم مدیریت بیابان‌ها است که مسئولان سمنان به دنبال تبری جستن از این موضوع هستند. دراین‌بین حتی برخی اعتقاد دارند برای مقابله با مشکل خشک‌سالی مداوم باید پیگیری کرده و اگر ریشه ریزگردها در سمنان باشد شاید بتوانیم از این طریق اعتبارات خوبی را برای بیابان‌زدایی بگیریم.

برخی نیز اعتقاددارند واقعاً وضعیت خشک‌سالی در این استان بحرانی است و در ۴۰ سال آتی دیگر جایی برای زیستن در دیار قومس پیدا نمی‌شود.

در این اظهارنظرهای رنگارنگ اما جای راه‌حل برای کاهش ریزگردها متأسفانه خالی است شاید مسئولان ما یافتن مقصر و منشأ این دشت‌ها را پایان کار می‌دانند، شاید هم این ریزگردها قرار است افرادی را به مجلس بفرستد یا از آن‌ها مسئولان آینده را بسازد اما دراین‌بین ریه مردم استان‌های مرکزی کشور است که هرروز پر از ریز گردهای مضر می‌شود که باید فکری برای آن کرد.