«سالانه 10 ميليارد مترمکعب آب با کيفيت، سوار بر ابرها از ايران خارج مي شود و ما همچنان نسبت به فرصتي که از دست مي رود، بي‌توجهيم.» اين سخنان بخشي از درد و دل‌هاي فريد گلکار، مديرعامل مرکز ملي تحقيقات و مطالعات باروري ابرهاست.

بحران آب روز به روز چهره واضح تري از خود براي ما آشکار مي کند و ابعادي مختلف از زندگي ما را تحت تأثير خود قرار مي دهد؛ در اين شرايط، راهکارهايي مانند بهينه سازي مصرف، انتقال آب و همچنين شيرين سازي آب درياها مورد توجه قرار مي گيرد اما در کنار اين راهکارها، روش هاي ديگري نيز وجود دارد که نسبت به استفاده از آنها غفلت مي کنيم؛ يکي از اين راهکارها، استفاده از منابع آب جوي است.

فناوري بارورسازي ابرها به عنوان شاخه اي از علم تعديل وضع هوا، مجموعه اي از فناوري هاي ايمن، علمي و ثابت شده براي افزايش بارش، کاهش خسارت هاي تگرگ و مه است که با قدمتي بيش از 60 سال در 40 کشور جهان مورد استفاده قرار مي گيرد. اين شيوه افزايش بارش براي نخستين بار در ايران از سال 1354 تا 1357 توسط يک شرکت کانادايي در حوضه آبريز سدهاي کرج و جاجرود به کار گرفته شد.

پس از انقلاب مرکز ملي تحقيقات و مطالعات باروري ابرها از سال 1357 در وزارت نيرو و با هدف دستيابي به فناوري افزايش بارش از طريق بارورسازي ابرها تأسيس و تاکنون نيز اقداماتي در اين زمينه انجام شده است اما در عمل، توجه چنداني از طرف سياستگذاران و مجريان نسبت به اين فناوري ديده نمي شود.

فريد گلکار، مديرعامل مرکز ملي تحقيقات و مطالعات باروري ابرها، در مورد مزيت هاي اين فناوري به ايرنا مي گويد: توليد آب با استفاده از فناوري بارورسازي ابرها، کم هزينه ترين روش تأمين آب است؛ به طوري که ميانگين هزينه استحصال هر متر مکعب آب فقط 100 ريال است.

وي اضافه مي کند: در پروژه هاي استحصال آب با استفاده از روش باروري ابرها، هيچ تخريب زيست محيطي وجود ندارد؛ آب از هيچ نقطه اي به نقطه ديگر منتقل نمي شود؛ آبي بسيار با کيفيت و از همه مهمتر، آبي که وجود ندارد توليد مي شود.

مديرعامل مرکز ملي تحقيقات و مطالعات باروري ابرها مي گويد: بين راهکارهاي طبيعي مقابله با خشکسالي، بارورسازي ابرها مقرون به صرفه ترين راهکار در سال هاي آينده است. ضمن اينکه برخي از راهکارهاي ديگر، خسارات جانبي گسترده اي به همراه خواهد داشت؛ به عنوان نمونه انتقال آب بين حوضه اي پيامدهاي زيست محيطي و اجتماعي گسترده اي دارد؛ شيرين سازي آب دريا و برگرداندن نمک به دريا - که الان اتفاق مي افتد- تبعاتي زيست محيطي خواهد داشت.

تجربه ساير کشورها

بارورسازي ابرها در حالي در ايران مورد بي توجهي مسئولان قرار گرفته است که کشورهاي زيادي از اين روش براي جلوگيري از بروز بحران آب استفاده مي کنند؛ بارش باران در بعضي از اين کشورها ده برابر بيشتر از بارش هاي کنوني ايران است. به عنوان نمونه، استراليا با متوسط بارش بيش از 9 برابر نسبت به ايران از سال 1947 پروژه هاي بارورسازي را آغاز کرد؛ چين نيز با بارش سه برابري نسبت به ايران، از سال 1958. در سال 2003 مرکز تعديل آب و هواي چين 37 هزار کارمند داشت و اعتبار عملياتي اين مرکز 48هزار ميليارد ريال گزارش شد. تايلند با 30 درصد مساحت ايران، 6/9برابر ايران بارش دارد. اکنون هشت مرکز عملياتي و چهار مرکز تحقيقاتي با 23 هواپيما، در اين کشور به بارورسازي ابرها اختصاص يافته است.

استفاده از اين فناوري در ايران- برعکس آنچه ضرورت دارد- چندان پر رنگ نيست. با اينکه دو دهه از آغاز فعاليت هاي مرتبط با بارورسازي ابرها در ايران مي گذرد و اين فناوري در کشور بومي شده، هنوز نتوانسته است جاي خود را در مديريت منابع آب کشور باز کند.

مرکز باروري ابرها در ايران فقط دو فروند هواپيماي مسن «آنتونوف» روسي آن هم به صورت استيجاري در اختيار دارد که تجهيزات بارورسازي ابرهاي اين هواپيما نيز قديمي شده است؛ امارات با پنج روز باراني و مساحتي بسيار کوچک تر از ايران، به شش فروند هواپيما مجهز است و تايلند نيز با 26 فرورند هواپيما عمليات هاي بارورسازي ابرها را اجرايي مي کند.

با اين حال، پروژه هايي محدود در کشور اجرايي شده است؛ در سال 1393 طرحي در استان هاي آذربايجان شرقي و غربي، تهران، چهارمحال و بختياري، يزد، فارس، کرمان و اصفهان اجرا شد که بر اساس ارزيابي مؤسسه آب دانشگاه تهران، بارش ها آن سال در اثر باروري ابرها دو ميليارد و صد ميليون مترمکعب افزايش يافت؛ برآوردهاي مؤسسه آب دانشگاه تهران نشان مي دهد در اثر باروري ابرها، بارش ها در آن سال 33 درصد افزايش پيدا کرد.

طرح باروري ابرها در سال هاي 1387،1388 و 1389 اجرايي شد اما اجراي آن در سال 1390 به دليل کمبود منابع مالي مورد نياز براي عقد قرارداد با شرکت هواپيمايي ميسر نشد. اين طرح يکسال بعد نيز اجرا شد اما دوباره درسال 1392 به دليل کمبود منابع مالي متوقف شد. سال گذشته هم طرح باروري ابرها تأمين اعتبار و در استان هاي آذربايجان شرقي و غربي، چهارمحال و بختياري، يزد، فارس، کرمانشاه، خراسان جنوبي و اصفهان اجرايي شد که نتايج آن در حالي ارزيابي است.

خروج آب باکيفيت

با اينکه نتيجه بخش بودن اين طرح ها در بسياري از مناطق کشور اثبات شده است و مي تواند منشأ توليد آبي با کيفيت و کم هزينه باشد اما چندان مورد توجه قرار نگرفته است. مديرعامل مرکز ملي تحقيقات و مطالعات باروري ابرها محدوديت هاي اعتباري را بزرگ ترين چالش هاي پيش روي اين طرح ها در ايران مي داند: «در بودجه ساليانه، فقط صد ميليارد ريال(ده ميليارد تومان) براي اين طرح در نظر گرفته مي شود که در عمل، فقط 10 درصد آن تخصيص پيدا مي کند».