با گذشت چیزی حدود ۱۰۰ سال از شروع سربازی اجباری در ایران حالا یکبار دیگر مسئله داوطلبانه یا اجباری بودن آن مطرح شده است؛ نزاعی که برخی کارشناسان در مقابل آن ایده سربازی حرفه‌ای را مطرح می‌کنند.

 حتی با گذشت سال‌ها از خدمت سربازی اما خاطرات آن همچنان نقل دورهمی‌های خانوادگی است. پدران از روزهای سرد و گرم آن دوران برای فرزندان‌شان می‌گویند و پسران می‌دانند که خودشان باید روزی پوتین به‌پا و اسلحه به‌دست در میدان صبحگاه درحالی‌که فرمانده پادگان درحال سان دیدن است خبردار بایستند؛ و بعد خودشان روزی تعریف کننده همین خاطرات برای دیگران باشند. حالا این دور تکراری چیزی حدود ۱۰۰ سال است که در ایران سابقه دارد، خدمت سربازی افراد ذکور در ایران بر اساس قانون نظام وظیفه‌ عمومی مصوب مجلس شورای ملی از ۱۶ خرداد سال ۱۳۰۴ اجباری شد؛ موضوعی که بعد از انقلاب سال ۵۷ ادامه پیدا کرد و حالا بر اساس ماده یک قانون نظام وظیفه عمومی برای دفاع از استقلال و تمامیت ارضی، اتباع ذکور دولت جمهوری اسلامی ایران مکلف به انجام خدمت وظیفه عمومی برابر مقررات این قانون هستند. طوری‌که هر فرد ذکور ایرانی در ماهی که طی آن به سن ۱۸سال تمام می‌رسد مشمول این مقررات می‌شود.

چرا سربازی اجباری است؟

همان‌طورکه در سابقه تاریخی خدمت سربازی عنوان شد این دوره برای پسران اجباری است، اجباری که به‌نظر می‌رسد شاید در دورانی اجتناب‌ناپذیر بود، سعید معدنی، جامعه‌شناس با اشاره به‌همین مسئله به خبرآنلاین می‌گوید: «خدمت سربازی زمانی اجباری شد که اکثریت مردم ایران پیشه کشاورزی و کارگری داشتند و بخش زیادی از مردم در روستاها زندگی می‌کردند. به‌همین خاطر سربازی فرصتی برای رشد جامعه و آگاهی با موضوعاتی مانند تعلق خاطر به ملت و میهن بود، و این‌که فدا کردن جان برای میهن تبدیل به فرهنگ شود. بنابراین یک نیروی رایگان برای دفاع از کشور بود لذا وقتی این سربازان از خدمت ترخیص می‌شدند و به خانواده خود برمی‌گشتند کلی آموزه‌های فرهنگی با خودشان داشتند که به شهر و دیار خودشان ببرند و این مسئله فرهنگ ملی را گسترش می‌داد.»

با وجود این در سال‌های اخیر زمزمه‌هایی از اجباری بودن یا نبودن خدمت سربازی به‌گوش می‌رسد، معدنی بیان می‌کند: «اما به‌تدریج با گذر زمان که جامعه شهری رشد کرد و اکثریت جامعه دارای تحصیلات شدند مسئله خدمت سربازیِ اجباری کمی با مشکل مواجه شده است. امروزه ابزارهای مدرنی مانند لوازم ارتباط جمعی بیشتر در تقویت روحیه ملی، تعلق خاطر به ملیت، هنر، زبان و گذشته نقش دارند. لذا امروزه هدف ابتدایی سربازی یعنی آمادگی دفاعی کشور و آموختن فداکاری برای میهن از این طریق کمرنگ شده است.»

مشکلات سربازی اجباری

همان‌طور که معدنی عنوان کرد، به‌نظر می‌رسد حالا سربازی اجباری از اهداف اولیه خودش فاصله گرفته است. طوری‌که این روزها در نظر برخی از پسران سربازی مانند یک سد در برابر اهداف‌شان ایستاده است، سدی که می‌تواند دو سال تمام آن‌ها را در وضعیت بلاتکلیفی نگه دارد، وضعیتی که گاهی پسران برای رهایی از آن یا به‌ ناچار ادامه تحصیل می‌دهند یا با غیبت کردن از خدمت، جزو غایبان مشمول به‌حساب می‌آیند. محمد فاضلی، جامعه‌شناس با اشاره به‌همین وضعیت در واکنشی در حساب توئیتری خودش نوشت: «سربازی مسئله‌ مهم مرتبط با امنیت است اما جوانان زیادی سال‌ها تحصیل ناخواسته را برای فرار از آن به جان می‌خرند و نقشش در زندگی آن‌ها مثبت نیست. حل آن در هر انتخابات شعار می‌شود و بی‌نتیجه به سرانجام نمی‌رسد. سربازی و ادامه‌ی تحصیلِ کم حاصل، دو تیغه قیچی علیه زندگی پسران شده‌اند.»

در همین‌باره مصطفی آبروشن، جامعه‌شناس می‌گوید: «اولین واکنش اجتماعی خدمت سربازی اجباری فرار و غیبت از خدمت است. این فرار آثار دیگری هم بر جامعه تحمیل می‌کند و اکثر این افراد برای بدست آوردن امتیازاتی که دیگر شهروندان از آن برخوردار هستند مجبور به جعل هویت و سندسازی می‌شوند تا از حداقل‌های یک زندگی متعارف بی‌بهره نباشند.»

او ادامه می‌دهد: «یکی از عوامل مهم به تاخیر افتادن کار و ازدواج جوانان سربازی اجباری است، اگر سربازی حرفه‌ای جای سربازی اجباری را بگیرد مشاهده خواهیم کرد، مطلوبیت سربازی افزایش پیدا می‌کند چراکه سرباز حرفه‌ای به عنوان یک شغل تلقی می‌شود.»

سربازی حرفه‌ای و داوطلبانه

همان‌طور که آبروشن بیان کرد سربازی اجباری می‌تواند سبب فرار، غیبت و همچنین آسیب‌های احتمالی بعد از آن شود، موضوعی که این جامعه‌شناس تلاش کرد با ایده سربازی حرفه‌ای به‌عنوان یک شغل، جایگزینی را برای آن معرفی کند. مسئله‌ای که قبل‌تر هم توسط امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی، نامزد سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در جریان تبلیغات انتخابات با بیان این‌که «در دولت احتمالی آینده‌ی من، حذف سربازی اجباری و انجام سربازی به صورت حرفه‌ای و داوطلبانه پیگیری می‌شود.» مطرح شده بود. موضوعی که به‌نظر می‌رسد این روزها یک‌بار دیگر مورد توجه کارشناسان قرار گرفته است.

در همین‌باره معدنی در ادامه گفت‌وگو بیان می‌کند: «در دنیای مدرن در بیش از ۹۰ درصد جوامع سربازی اجباری وجود ندارد، این مسئله هم درست نیست که یک جوان وقتی به‌عنوان مثال در دانشگاه الکترونیک خوانده است او را به سربازی ببریم، با توجه به مسائلی که وجود دارد ممکن است فرد به‌لحاظ روحی و روانی بهم بریزد. اما اگر سربازی داوطلبانه شود یعنی کسانی‌که وارد نظام می‌شوند آمادگی روحی و روانی برای انجام آن دارند، اتفاقاً وقتی سربازی داوطلبانه و حرفه‌ای شود برای داوطلبان هم خوب است چراکه می‌شود طول دوره را پنج‌ساله کرد و به آن‌ها حقوق و درآمد خوبی پرداخت کرد. با چنین کاری هم سرباز حرفه‌ای داریم که حقوق و مزایا می‌گیرد و هم افراد با استعدادهای دیگری که دارند با سربازی رفتن دو سال درگیر انقطاع تفکر و اندیشه نمی‌شوند. لذا به‌نظرم بهتر است سربازی را حرفه‌ای کنند و آن را از اجباری بودن خارج کنند.»

آبروشن هم در واکنشی مشابه عنوان می‌کند: «خدمت سربازی به معنای فداکاری کردن و تا پای جان ایستادن در راه اهداف مشترک اجتماعی است، کسانی می‌توانند به معنای واقعی در این تعریف قرار بگیرند که به شکل داوطلبانه در خدمت نیروهای مسلح قرار بگیرند، در اکثر کشورهای جهان خدمت سربازی به شکل حرفه‌ای بوده و اشخاص صلاحیت‌دار که توان و روحیه واقعی خدمت به کشورشان دارند به استخدام کوتاه مدت یا بلند مدت ارتش آن کشور درمی‌آیند. خدمت سربازی اجباری مربوط به شرایطی است که کشور در جنگ به سر می‌برد و تسری دادن این قاعده در زمان صلح متقاعد کننده به‌نظر نمی‌رسد. ایران جزو معدود کشورهایی هست که خدمت سربازی در آن اجباری است. وجود بیش از دو میلیون جوان فراری از خدمت و بالقوه آسیب‌زا را می‌شود انعکاس خدمت سربازی اجباری دانست. من به‌عنوان یک جامعه‌شناس معتقدم که مبنای اجباری بودن سربازی اشتباه است و به‌نظر می‌رسد داشتن یک ارتش حرفه‌ای و کارآمد می‌تواند جایگزین بهتری برای سربازی اجباری باشد. لذا اعلام عمومی خرید خدمت سربازی برای غائبین هوشمندانه‌ترین تصمیم ممکن می‌تواند باشد.»

خرید خدمت سربازی ناعادلانه است

همان‌طورکه کارشناسان گفتند در شرایط کنونی سربازی اجباری از اهداف خود فاصله گرفته است و شاید بتوان از طریق استخدام سرباز حرفه‌ای گامی موثر برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی آن برداشت. ضمن این‌که به‌گفته این کارشناسان اجباری بودن سربازی سبب شده تعداد زیادی از مشمولان دست به غیبت بزنند و برای اعزام شدن به خدمت اعلام امادگی نکنند. آن‌طورکه کیومرث سرمدی واله، نماینده مردم همدان در مجلس شورای اسلامی می‌گوید، «بیش از سه میلیون مشمول غایب در کشور وجود دارد» و این غیبت‌ها به‌همان دلایلی است که پیش‌تر کارشناسان مطرح کردند، همین مسئله‌ سبب شد چندی قبل برخی نمایندگان مجلس با امضا طرحی باعنوان «ساماندهی و تعیین و تکلیف مشمولان غایب خدمت وظیفه عمومی» خواستار رسیدگی به آن شوند. در ماده یک این طرح پیشنهادی آمده است «مشمولانی که تا زمان ابلاغ این قانون  ۸ سال غیبت دارند؛ می‌توانند با پرداخت جریمه، کارت معافیت خدمت دریافت کنند.»

سرمدی درباره لزوم قانونی شدن این طرح می‌گوید: «بحث سربازی و استفاده از توان جوانان برای رفع نیازهای کشور خصوصاً در زمینه دفاعی یک امر ضروری و مهم است. اما طبق آمار الان بیش از سه میلیون نفر غایب از خدمت سربازی در کشور داریم، این افراد به لحاظ سن، افراد تحت تکفل و گرفتاری‌هایی که در خصوص تامین معیشت دارند به‌نظر می‌آید عملاً شرایط انجام خدمت سربازی برای‌شان وجود ندارد، ما احساس کردیم ادامه این شرایط نه‌تنها مشکلی را حل نمی‌کند چراکه این گروه شرایط اعزام به خدمت را ندارند بلکه سبب شده این جمع با مشکلاتی که دارند، بلاتکلیف بمانند. لذا احساس شد وضعیت این گروه از جامعه باید تعیین تکلیف شود بنابراین با جمعی از نمایندگان مجلس طرحی با همین عنوان طراحی کردیم.»

او ادامه می‌دهد: «در طرح پیشنهادی آمده که افرادی که بیش از ۸ سال غیبت داشته باشند می‌توانند تحت شرایطی با پرداخت جریمه کارت معافیت خودشان را دریافت کنند. هدف این طرح فقط تعیین تکلیف این گروه از جامعه است که سن و سال آن‌ها بالا رفته و از حیث گرفتاری‌های زندگی عملاً امکان اعزام به خدمت را ندارند.»

با این وجود این طرح پیشنهادی مخالفانی هم دارد، مثلاً امیر دریادار دوم غلامرضا رحیمی‌پور، رئیس اداره سرمایه انسانی سرباز ستاد کل نیروهای مسلح به خبرگزاری ایلنا گفته که «ستاد کل نیروهای مسلح کاملا مخالف موضوع خرید و فروش سربازی است، چرا که این امر یک موضوع کاملا ناعادلانه است و ضربه به موضوع سربازی وارد کرده است.»

همچنین معدنی با اشاره به همزمان بودن سربازی اجباری و امکان خرید خدمت غایبان سربازی بیان می‌کند: «با این‌که ضمن اجباری بودن سربازی امکان خریدن آن وجود داشته باشد مخالف هستم. یک دوره تاریخی چنین امکانی وجود داشت و افراد می‌توانستند بعد از دوره آموزشی با پرداخت پول کارت پایان خدمت بگیرند، کسانی‌که پول خرید را نداشتند و باید ادامه می‌دادند به‌لحاظ شخصیتی خرد می‌شدند و این تجربه تلخی بود، آن‌ها احساس می‌کردند که فقر خانواده سبب شده که باید سرباز باشند و دو سال از جوانی خودشان را درمحیط نظامی سپری کنند؛ بنابراین من با همزمانی اجباری بودن و خریدن سربازی موافق نیستم.»

او ادامه می‌دهد: «اما می‌شود یک پیشنهاد در چنین شرایطی داشت، عنوان کنند که هرکسی می‌خواهد سربازی خودش را بخرد باید حقوق کامل یک سرباز را برای ۵ سال پرداخت کند، اگر فرض کنیم حقوق یک سرباز سالی ۴۰میلیون تومان است، فردی که می‌خواهد سربازی خودش را بخرد ۲۰۰ میلیون پرداخت کند، این مبلغ هم تماماً برای یک سرباز هزینه شود و او بتواند به‌عنوان یک سرباز حرفه‌ای حقوق و مزایای خوبی داشته باشد.»

طرحی که می‌تواند سبب غیبت بیشتر مشمولان خدمت شود

سرمدی، نماینده مجلس نیز در پاسخ به برخی انتقادات طرح پیشنهادی و این‌که ممکن است افراد برای خریدن خدمت سربازی دست به ۸ سال غیبت بزنند  می‌گوید: «البته ممکن است مشکلاتی از این قبیل در طرح وجود داشته باشد، نکته این است که پیشنهاد مجلس فقط یک طرح است و این طرح ابتدا باید توسط هیئت رئیسه به کمیسیون‌های مربوطه ارجاع داده شود، بعد از بررسی پیشنهادها نکاتی به طرح اضافه یا کم می‌شود. بعد از آن مجدد در صحن علنی بررسی خواهد شد، لذا مشکلات احتمالی آن رسیدگی خواهد شد. البته به‌نظر نمی‌آید جوانان ما برای دریافت کارت پایان خدمت ۸سال غیبت کنند تا بتوانند از این قانون برای دریافت کارت پایان خدمت استفاده کنند، اما با این وجود هر طرحی می‌تواند ایراداتی داشته باشد که در بررسی‌های بعدی در صحن و کمیسیون‌ها ایرادات آن هم شناسایی و برطرف خواهد شد.»

آن‌طورکه به‌نظر می‌رسد کارشناسان با دلایلی مانند ایجاد وقفه در زندگی و اهداف پسران، با سربازی اجباری مخالف هستند. از طرفی تجربه‌ی خرید سربازی در سال‌های گذشته هم سبب شده آن‌ها نگران این باشند که خریدن خدمت حس بی‌عدالتی در میان سربازان ایجاد کند و آن‌ها گمان کنند به‌دلیل فقر و نداشتن پول است که باید دو سال خدمت کنند و در مقابل افرادی که به‌لحاظ مالی توانمند هستند از گذراندن این دوره معاف ‌شوند. شاید در این میان پیگیری و برنامه‌ریزی بیشتر درباره‌ی ایده سربازی حرفه‌ای و داوطلبانه به‌ویژه در شرایط صلح چندان بی‌ربط نباشد، سربازانی که می‌دانند کار با اسلحه شغل‌شان است و بابت آن حقوق و مزایا دریافت می‌کنند.