قالی دستباف حاصل عمر و جانی است که بافنده برای به ثمر نشستن آن به کار می گیرد و مرگ را از این هنر دور می کند.

قالی دستباف از زمان تولید پشم تا نشستن طرح و نقشه بر رج به رج آن، جان 10 ها نفر را در سینه خود محبوس می کند، نفس می کشد و آرام آرام جان می گیرد.

قالی صنعتی است که شش دانگ صنعت و هنر آن به نام ایران و ایرانی گره خورده است، کشوری که هزار هنر در سینه خود نگاه داشته و هر یک را به نحوی به نمایش می گذارد.

در این میان زنجان صاحب فرش ها و نقشه هایی است که کیفیت آن، قالی زنجانی را از دستبافته سایر استان ها مجزا می کند.

این روزها اما قالی زنجان، رنگ و رویی بر رخ ندارد و از استقامت همچون آهن خود کاسته است.

نه آنکه فرش دستباف زنجانی خود قصد حرکت به سوی زوال را داشته باشد، دست های نامحرمان، آبله مرغان بی کیفیتی را بر جان فرش های آهنی زنجان انداخته و آن را به حاشیه بازار رانده است.

در اینکه فرش زنجان هم گویای هنر و فرهنگ این منطقه است هیچ شکی نیست و از همین رو فرش های بیدگینه، قولتوق و ابریشمی آن زبانزد خاص و عام است.

مهمترین علت شهرت فرش بیدگینه تنوع رنگ و کیفیت بسیار بالایی است که در آن به کار می رود، طرحی که با نام 'حاجی گبه سی' شناخته می شود و طی سال های گذشته به سمت نابودی می رفت اما، با تلاش هنرمندان فرش باف زنجانی طی ماه های گذشته جانی دوباره گرفته است.

در میزان کیفیت بافت فرش قولتوق و بیدگینه شانه به شانه هم می زنند و به رقابت می پردازند با این تفاوت که فرش قولتوق از طرح های درشت تری برخوردار و رنگ آن متفاوت از بیدگینه است.

فرش ابریشمی زنجان اما از چنان ظرافت و طرح و نقشی برخوردار است که اگر بیننده از زحمتی که پای آن کشیده شده خبردار نباشد، به یقین ظنین می شود که مبادا چنین بافته ای مخمل ارزشمند یا پارچه ابریشمی خاصی است.

روزگار فرش های زنجانی از ابتدا تا به زمانی که به فروش می رسد و صادر می شود، با درد و رنج گره خورده است، از درد دستمزد اندکی که بافنده می برد، مواد نامرغوبی که گاه بیخ ریش آن بسته می شود تا زمانی که مهر شهر دیگری را بر سینه می چسباند و عازم بلاد دیگر می شود.

فرش اصیل زنجانی چه بیدگینه و چه قولتوق مهمترین شاخصه ای که به همراه خود حمل می کردند، طبیعی صفر تا 100 آن بود، موضوعی که کیفیت آن را در سطح جهان بی نظیر کرده بود اما رفته رفته بی رمقی اقتصاد بر این صنعت هم تاثیر گذاشت و برخی به خیال رسیدن به سودی بیشتر، از کیفیت این مواد کاستند.

کیفیت از یک سو و تکراری بودن طرح های تیغ ماهی افشار که بر نقشه های قولتوق و حاجی گبه سی غلبه کرده است از سوی دیگر، گرد بی رونقی را هر روز بیش از پیش بر دامن صنعت فرش نشانده است، این جمله ای است که معاون صنایع کوچک شرکت شهرک های صنعتی می گوید.

ایرج احمدی می گوید: طراحی، رنگ رزی، شور یا شستشو و مواد اولیه نا مرغوب مهمترین ضعف هایی هستند که کیفیت فرش دستبافت این استان را کاهش می دهند.

طی سال های گذشته درد دستبافان فقط به دستمزد کمی که دریافت می کردند، بود اما این روزها، گویی که فرش دستباف زنجان دمل چرکین گرفته و این زخم سر باز کرده است، این جمله ای است که یکی از تولیدکنندگان عمده فرش دستباف زنجان اضافه می کند.

پیش از این بیمه بودیم و این درد دستمزد پایین را التیام می داد، اما امسال این مسکن هم گرفته شد و ما ماندیم و هزار درد بی درمان، این را یک بافنده با سابقه می افزاید.

شاید در کمتر از سه سال قبل درد فرش دستباف زنجانی، بی توجهی مسئولان بود که پیگیری ها منتج به شکل گیری خوشه فرش شد، همین پیگیری ها هم باعث شد تا نمایشگاه و فروشگاه دائمی فرش دستباف زنجانی راه اندازی شود، اما به مثابه همان دمل چرکین، یک درد صادرات فرش زنجان به نام سایر استان ها، تبدیل به 10 ها مشکلی شده که هر یک نیازمند داروی تدبیر است.

بافندگان فرش کار خود را پیش می برند، تاجران زنجانی از رکود بازار ناله می کنند، تولید کنندگان مواد اولیه بدون در نظر گرفتن کیفیت کالا، اقدام به واردات محصولات بی کیفیت و بی ارزش می کنند که سلامتی بافنده را در معرض خطر قرار می دهد، فروشندگان به فکر سود بیشتر حاصل از تجارت خود هستند و درنهایت مسئولان با آنکه تصمیم به سر و سامان دادن به این صنعت فرهنگی گرفته اند، اما به مقصد نمی رسند.

پشم خالصی که باید به دست بافنده برسد باید از گوسفند زنده به دست آید اما این روزها، این رویه به فراموشی سپرده شده است و عده ای سودجو، پشم گوسفند ذبح شده را به خیال دستیابی به سود بیشتر اما به بهای سلامتی بافنده و کاهش کیفیت فرش می چینند و تحویل بازار می دهند، صحبتی که مدیرعامل تعاون فرش دستباف روستایی زنجان و عضو هیات مدیره فرش دستباف ایران آن را مطرح می کند.

ناصر باباخانی می افزاید: پشم که نامرغوب بود، ابتدا سیستم تنفسی و سپس پوست و چشم بافنده را درگیر می کند، آن کیفیتی را که فرش بافته شده با پشم خالص دارد را از دست می دهد و نمی تواند خواصی چنین فرشی را برای استفاده کننده داشته باشد.

نایب رئیس هیات مدیره اتحادیه تعاونی های فرش ایران اضافه می کند: این مشکل در مورد ابریشم نیز وجود دارد و این روزها بازار استفاده ابریشم چینی داغ تر از ابریشم خالصی است که کیفیت بی نظیری دارد.

در سال های نه چندان دور، همین سال1390 خورشیدی بود که رئیس سازمان بازرگانی سابق وعده ثبت برندی برای فرش زنجان را داد، برندی که بتواند فرش دستباف این منطقه را در عرصه جهانی به شهرت برساند.

این موضوع به رغم سخن حمید صدری پس از گذشته پنج سال نه فقط جامه عمل نپوشید، بلکه با پررنگ تر شدن فروش فرش زنجان با نام و برند دیگر استان ها در سایه رقابت های تجاری به فراموشی سپرده شد تا به اذعان مسئولان، زنجان از بافندگان بی نظیری برخوردار باشد اما فرشی به نام خود در بازار جهانی نداشته باشد.

خبر ثبت نقشه بومی فرش زنجان به تایید معاون بازرگانی سازمان صنعت، معدن و تجارت هم می رسد، اما حتی در صورت تحقق این موضوع، بحث کیفیت می تواند آینده این بافته هزار نقش را تحت تاثیر قرار دهد.

قالی دستباف مرگ ندارد، جمله ای که دختر بافنده فرش می گوید و ادامه می دهد: قالی حس دارد، شعور دارد و تمام جانش با هنر آمیخته شده است، اگر با آن نامهربان باشی در سکوت بدون هیچ ناله و ضجه ای افسردگی می گیرد و به گوشه ای می خزد.